«…Биз Караногайдынъ адми- нистративлик-ямагат управление орталыгы Терекли-Мектеб болганы акында айтып озганмыз. Авылдынъ курылган заманын дурыс коьрсетуьв кыйынлы. XVIII оьмирдинъ ызындагы эски карталарда авыл аьлиги заманында орынласкан ери коьрсетилген. Ставкадынъ архивинде 1814-нши йыл деп белгиленген Грузия главнокомандующийи генерал Ртищевтинъ Караногай бас приставы Балуевке йиберилген указлары сакланган. Солар баьриси де «Терекли-Мектеб ставкасына» деп белгиленгенлер. Бир кепли, шет-кырыйсыз мунълы шоьл ортасында ставка тап эректен аьдем коьзин аллы-ясыл тереклери мен суьйинткен. Ставкадынъ оьзининъ аты сонынъ оьзинде орман оьсимликлери барлыгын шайытлайды: «терекли» деген оьскен тереклери барлыгын, «мектеб» дегени школа болганын анълатады. Революциядан алдын ямагат бав-паркы авылдынъ экиден бир ярты пай оьлшеминде десятина ерин бийлеп, тегис доьрткил кеби мен ставкадынъ ялгыз бир орамында орынласатаган эди… Аьвелде бав бек осал оьрленген.
Ама 1913-нши йылда ставкада айлак та номай, саьатине 70 мынъ шелектен артык сув беретаган артезиан куйысы казылган. Ол зат мунда сув трубаларын тартпага эм тек уьй азбарларында тувыл, солай ок бав ишинде де кранлар салмага амал берди эм тереклерди сувгарувды енъиллетти. Бав ишинде кешеси-куьндизи шорылдаган фонтан курылды, калган сув кишкей татавыл ман бульвар бойы ман агып, ставка ювыгындагы коьлге куйылатаган эди. Агып туратаган таза сув коьлде туьрли балыклар оьстирмеге амал берди. Коьлдинъ камыслары арасында кыр баьпийлер, сув тавыклары, ахыр туьрли анъ коркувсыз коьбейген, коьлде анъшыламага ыхтыяр берилмеген.
Бавда ак акация, каштан, клен, япон софорасы, катальни, тут тереклери коьзди суьйинтип оьскенлер. 1914-нши йылда мунда янъы бав курылады, сонда кертпе, алма, куьреге, коьгем, аьлбели емис тереклер олтыртылады, солардынъ араларындагы бос ерлерге ясылша культуралары шашылады эм соларда бек ийги ясылшалар оьседилер. Элимиздинъ энъ ийги бавларыннан энъ де аьруьв деген оьсимликлер язылып аькелинетаган эдилер эм солар баьриси де 40 градус иссиликке де карамастан, айлак бек онъ болып оьскенлер…
Куллыкшылар уьйлери алдындагы азбарларда бирйыллык шешекейлердинъ эм коьпйыллык аьлемет гуьллердинъ, калемпирлердинъ, туьрли астралар, флокса, георгин, канналардынъ баьри туьрлилери де бульвар бойы ман туьрли туьсли калше болып оьсип, кешелерде ставка яшавшыларын солар ман сукланмага шыгаратаган эдилер». Ол йылларда мунда баьриси тек 180 аьдем яшаган.
Оьзек те, кув шоьлликте тереклер оьз-оьзлериннен тамырласпайдылар. Магомет-Али язганлай, бурын тап кызыл кумнынъ ишиндеги Вавилонда, аллы-ясыл гуьллер, тереклер оьстиргенлер дегенде, эсиме Египеттинъ Шарм-Эль-Шейх деген каласы туьсти. Бу калага еткенше тоьгерек як оьли десенъ оьтирикши болмаяксынъ. Ама кала ишине кирсенъ ок аьлемет дуныяга киргендей боласынъ! Шешекейлер, тереклер коьзлердинъ явын аладылар, юрегинъ йырлайды. Аьр бир организация, учреждение оьз ерлерине шешекейлер шашып, оларга карайдылар, ыспайлайдылар, ол да аз болса бу ягыннан бир-бирисин куьнлейдилер! (Совет йылларында биздеги организациялар ман учреждениелер де паркты участокларга боьлип, сога карав бергенлер, эндигиси ол зат мутылган. – Ред.). 1956-ншы йыл (район басшылары М.Г.Ржевский мен Б.Я.Аджигельдиев) паркымыз кенъейтилди. Район орталыгынынъ Карл Маркс атындагы орамында елли куьнлерде коьзинъди ашып болмайтаган эдинъ. Сол йыл сав районлык субботниклер озгарылды. Юзлеген тереклер, орман оьсимликлери аькелиндилер, туьп-туьз сыдыралар ман шашылдылар. Аьр бир организация оьз тоьгерегиндеги олтыртылган тереклерди, парк оьсимликлерин аявлап карап оьстирмеге борышландырылды.
Магомет-Али Ханов паркка карав кереги акында дурыс язады. Мага коьре, сол 1956-ншы йылдагындай парк ерлерин аьр бир район организациясына пайлап бермеге тарык. Аьне сол заманда аьр биримиздинъ аьр бир терек уьшин янымыз авырыр. Атайлар «Коьптен коян кутылмас» деген. Тек бу ерде зарар келтиретаган аьдемлер де табыларлар. Оьткен йыл баьримиз де коьрдик ше кайтип район судынынъ азбарын уьйкен аьриплер мен бояганларын. Тек янъыларда парк ишине тоьселген плиталарды да сувырып басладылар. Карл Маркс атындагы орамында алдынгы тоьселген плиталар кайшан да бузылып таймага туры. Аьли бизде алдынгыдай ямагат судлары да йок, тербия коьрмей оьскен балаларды ата-аналары ман аькелип кайтадан ясатпага, штраф тоьлетпеге.
«Табиат эстелиги» статусын беруьв керек» деген макалада: «Парк ишинде законсыз салынган баьри курылыс объектлери де тайдырылсын!» деген маьселе де дурыс коьтериледи. Эрте болсын, кеш болсын, Алла буйыртса, паркта Эдигеге де эстелик салынганын коьрермиз. Эдигедей аьдемнинъ эстелиги доьрт те яктан коьринип турмага тарык. Ол бир уьйдинъ кувысында кыстырылып калмага керек тувыл. Келинъиз, эсимизди йыяйык, паркымызды Филипп-атайдынъ заманындагындай этейик, авылдынъ орталык орамын шешекейлер, ясыл тереклер бийлесин.
Й. Агаспаров, Терекли-Мектеб авыл ясуьйкени.
