Россияда 16 областьлерининъ ерлери, солай ок Мордовиядынъ кесек ери заянланган. Россия Федерациясынынъ 7608 яшавшылар пунктлары (яшавшылар саны – 3 миллион аьдемге ювык) радиоактивли затлар ман заяланганлар. Сол авариядынъ калдыкларын тайдырувда Совет Союзыннан 600 мынъга ювык аьдемлер ортакшылык эткенлер, солардынъ 250 мынънан артыгы – Россия Федерациясыннан. Олар оьз кевделери мен элимизди авыр калдыклардан аман калдырганлар.

Болса да Чернобыль авариясынынъ баьлеси оннан да коьп кабат артык болмага болаяк эди, эгер мынълаган исшилердинъ, аьлимлердинъ, аьскершилердинъ эм оьз эрки мен мунда келип, оьзлерининъ яшавын эм савлыгын оьлим аьлине салган аьдемлердинъ эрлиги эм йигитлиги болмаган болса. ЧАЭС-теги авариядынъ калдыкларын тайдырувда алдынгы СССР элимиздинъ баьри республикаларынынъ да ваькиллери ортакшылык эткенлер. Солардынъ ишинде Дагестан Республикасынынъ, Ногай районынынъ яшавшылары да бу яваплы куллыкларда катнасканлар. Олар, баьриси 30-дан арткан аьдемлер, сонынъ сырагысында савлыгын йойып, аьр бириси туьрли оьлшемли радиация зарарын алганлар. Бу авылдасларымыздынъ биревлери бизим куьнлерге дейим етпедилер, олар алган атом увыннан себеп дуныядан тайдылар. Дайым да уьйкен оьрмет эм эстелик болсын олардынъ аьр бирисине! 

Аты-атлары ман оларды эске алайык: Бекбавов Мавли Язувович – «Эрлик» орденининъ иеси (Терекли-Мектебтен), Ваисов Муратхан эм Шандиев Джанибек Манкаевич (Батыр-Мурзадан), Кульгишиев Адильбий Коштарович (Червленные Буруныдан). Тилеков Асанбий Шатиевич эм Кошербаев Амангельди Султанович (Орта-Тоьбеден), Шомаров Дуйсенби (Терекли-Мектебтен), Джумагельдиев Эрманбет Алиевич (Кара-Сувдан), Сарибасов Баймурза Нурманбетович (Сары-Сувдан).

Бу баьле-казасынынъ калдыкларын тайдырувда катнасканлардынъ оьлуьвининъ бас себеплери – кан айланыс тармагынынъ авырувлары (33,9 %), экинши эм уьшинши орынларда – кателенуьвлер эм увланувлар (28,8 %) эм онкология (12,5 %). Олардынъ савлыкларынынъ аьли акында биринши баспаланувлар авыр эди: эндокрин патологиясы, кан ювырув эм муьшелерининъ, кан айланысынынъ тыныс алув эм ас синъдируьв тармакларынынъ, солай ок психикасы туьрленуьв мен байланыслы авырувлылар саны йылдан-йылга оьсти. Сакатлык алган аьдемлер саны оьсти. Айтпага, 1993-нши йылда 7000-га ювык аьдемлер сакатлык алдылар – ол 1992-нши йылда сакат деп белгиленгенлерден 2 кереден де артык. Оькинишке, «О социальной защите граждан, подвергшихся воздействию радиации вследствие катастрофы на Чернобыльской АЭС» Федераллык законы авариядан сонъ 5 йыл озып кабыл этилинип алынды. 1992-нши йылда ол экинши кере редактированиеден оьтти эм радиациядан зыян алган гражданларын социаллык яктан коршалавдынъ законодательлик базасын кеплевдинъ эм ийгилендируьвдинъ негизи болды.

1995-нши йылдынъ 15-нши ноябринде йогарыда белгиленген Законга аян туьрленислер эм косувлар киргискен закон шыкты. Зыян алганлардынъ савлыгын саклавга эм тоьгерек яктынъ экологиялык кавыфсызлыгын канагатлавга каратылган федераллык целевой программа туьзилген.

40 мынъга ювык аьдемлерге йогары патшалык савгалар тапшырылды. Патшалык савгалар ман бизим районымыздынъ сакат чернобыльшилери де белгилендилер: Нариман авылыннан Вазерхан Язувович – «Эрлик» ордени мен, Садыков Тойманбет Зарманбетович (Червленные Буруны) – «За заслуги перед Отечеством 2 степени»).

Россия Федерациясында радиациялык баьле-казалар калдыкларын тайдырувда катнасканлардынъ 30 мынъга ювыгына яшав-турмыс аьллерин ийгилендирмеге кереклиги аянланды. Ногай районында соны ман байланыслы сертификатлар алдылар:

2008-нши йылда – 2 аьдем, сонынъ ишинде – 1 тул хатын;

2009-ншы йылда – 12 аьдем, сонынъ ишинде – 1 тул хатын;

2010-ншы йылда – 12 аьдем, сонынъ ишинде – 3 тул хатынлар.

Россияда 1993-нши йылдынъ 26-ншы апрель куьни радиация баьле-казаларда ян бергенлерди эскеруьв куьни болады.

ООН Генераллык Ассамблеясы 2016-ншы йыл 8-нши декабрьде кабыл эткен кезекли резолюциясы ман 26-ншы апрель куьнин Халклар ара чернобыль баьле-казасы акында эскеруьв куьни деп беркиткен.

Генераллык Ассамблеясы аьлиге дейим, отыз йылдан артык заман оьтип, чернобыль авариясынынъ уьйкен, коьп заман узагына калдырган ызларына белги берген эм Бирлескен Миллетлер Организациясынынъ тармагына келисли учреждениелерге, баьри патшалыкларга эм баска халклар ара организацияларына, солай ок гражданлар ямагатына бу куьнди белгилемеге кенъес эткен.

Россиядынъ «Чернобыль» Союзы бу куьнди Россия Федерациясында эстеликли куьнлер санына киргистпеге маслагат берген.

Аьдетке кирип, 26-ншы апрельде Терекли-Мектебте радиация баьле-казаларда ян бергенлердинъ эстелиги касында, ерли самоуправление органлар ваькиллери, баьри организациялар куллыкшылары, окувшылар катнасувлары ман эстеликли-кайгылы митинг озгарылады.

Россиядынъ юзлеген калаларында шатлыклы-кайгылы шаралар оьтеди, эстеликлерге шешекейлер салынады, мектеблерде эрлик дерислери озгарылады.

Чернобыль АЭС-те болган баьле-казасынынъ калдыкларын тайдырувда катнасканлардынъ баьрисине де дайымлык эстелик! ЧАЭС баьле-казасында катнасканлардынъ баьрисине де эрлиги эм йигитлиги уьшин юрек теренлигиннен разылыгымызды билдиремиз, ден савлыкты, аьеллеринде тынышлыкты, сабырлыкты эм онъайлыкты йораймыз.

Н.Янполова, «Ногайский  район» МО-сында УСЗН специалист-эксперти.

Суьвретте: район чернобыльшилердинъ куьби.