Ниетимиз ше бизим бир…

Сессияды район Депутатлар йыйынынынъ председатели Руслан Насыров ашты эм юритти.

Сессиядынъ куьн йосыгынынъ биринши соравы – «Ногайский район» муниципаллык образованиесининъ Уставына туьрленислер эм косылмалар киргистуьв акында район Депутатлар йыйынынынъ дайымлык негизинде депутаты Эльдар Садыков йыйылганларды таныстырды. Онынъ айтувы ман, «Россия Федерациясында ерли самоуправлениеди уйгынлавдынъ ортак принциплери акында» деген 131-нши номерли Федераллык законына туьрленислер киргистилгени мен байланыста «Ногайский район» МР Уставына да тийисли туьрленислер киргистилип, ол сол законга келисли кепте кайтадан аьзирленген. Район депутатлары айтылган Уставты сога киргистилген туьрленислер эм косылмалары ман бирге кабыл эттилер. 

2018-нши йылга «Ногайский район» МР бюджетине туьрленислер киргистуьв акында сорав бойынша район администрациясынынъ финанслар боьлигининъ бас специалисти Аминат Кидирниязова шыгып соьйледи. Онынъ соьзи мен, быйыл республика бюджетиннен районга 26 миллион 527 мынъ маьнеттен артык акша карыжы туьскен. Соннан 3 миллион маьнеттен артык акша субсидиялар тоьлевге йиберилген. Туьскен акшадынъ бир кесеги кыйын актынъ киши оьлшемин (МРОТ) тоьлевге пайланган. Бир миллионнан артык маьнет акша авыл администрацияларына сув, электроэнергия ман канагатланув маьселелерин шешуьвге йиберилген. Бу ерде район етекшиси М.Аджеков соьз алып, соны йыйылганларга анълатты.

– Биз 1 миллион маьнет акшады авылларга электроэнергия тармагын ярастырув уьшин йиберемиз, неге десе коьп йылларда салынган трансформаторлардынъ куьшлери етиспейди. Тагы да 1 миллион маьнетти авыл ерлерине сув ман канагатланув маьселесин шешуьвге, артезианларды тазалавга йиберемиз. Мине сол ислерге баьриси 2 миллион маьнет шыгарамыз, неге десе бу маьселелер бек маьнели, – деди ол.

Уьстимиздеги йылдынъ оьткен ярым йылы ишинде биз районда косымша 5 миллион маьнет акшадынъ налогын йыйнаганмыз. Тагы да бизим районга республика бюджетиннен быйыл 60 миллион маьнет акша йибермеге онъланадылар. Дурысын айтканда, республикадынъ оьзинде де аьллер енъиллерден тувыл. 

Тагы да районга 5 миллион маьнет акша кинофондыннан келген. Куьзде Терекли-Мектебте заманга келисли район маданият уьйинде кинотеатр ашылаяк. 

Район паркына да 7 миллион маьнет акша шыгармага онъланамыз. Кыйын акты заманы ман тоьлев яктан быйыл аьллер аьруьв демеге керекпиз. Болса да алдынгы йыллардынъ борышларыннан тура район администрациясынынъ счеты аьлиге дейим «байлы», – деди район аькимбасы.

Бу сорав ман байланыста депутатлар быйылгы район бюджетине тийисли туьрленислер киргисттилер. Солардынъ бириси – ол кайсы бир район учреждениелери мен организацияларынынъ кыйын ак фондын 20 процентке кемитуьв. 

Муннан сонъ сессиядынъ куьн йосыгы бойынша район парламентарийлери «Ногайский район» МР Администрациясы акында положениеге туьрленислер киргисттилер, район еринде санитарлык йорыкларын, кокыстан тазалав, тазалыкты тутув йорыкларын беркиттилер эм район Депутатлар йыйынынынъ председателине отпускка шыкпага ыхтыяр бердилер.

Сессиядынъ ызына ойласувга салынган ерли референдумды оьткеруьв акында сорав хыйлы эрислесуьвлер тувдырды. Соны депутатлар алдына карар алувга шыгараятып, Депутатлар йыйынынынъ председатели Р.Насыров быйыл 25-нши тамбыз айында бизим район эсабындагы коьшимли малшылык отлакларын районга кайтарув бойынша Нариман авылында «тоьгерек стол» оьткерилгенин эскерди. «Тоьгерек столдынъ катнасувшылары сонда «Ногайский район» МР администрациясынынъ аькимбасы М.Аджековка, район Депутатлар йыйынынынъ председателине эм ямагатка районда ерли референдумын оьткеруьв акында шакырув эткенлер», – деди Р.Насыров.

Коьтерилген сорав бойынша оьз ойын район аькимбасы М.Аджеков айтты.

– Биз бу соравды закон йолы ман шешпеге керекпиз. Мен ерлерди районга кайтарувга карсы тувыл. Оьзим республика етекшилерине неше кере де коьшимли малшылык ерлерининъ хайыры йок экенин айтканман. Мунда аьли 32 тав районларынынъ хозяйстволары бар. Олар 70 мынъ гектар отлакларды кум эткенлер, соларды отлакка кайтарув уьшин 1 миллиард 400 мынъ маьнет акшадынъ карыжы керек эндиги. Мен оларга айттым: сиз 12 миллион маьнет налог йыйнайсыз, оьзинъиз 1 миллиардка зарар келтиресиз. Биз сондай фактларды оларга дайым да айтып турамыз. 

Биз бу соравды республика властьлери алдында былтырдан алып коьтерип келемиз. Аьли бир айдынъ узагында республика етекшилерине соны ман байланыста хат аьзирлеймиз. Республика етекшиси де, Оькимет председатели де бизим соравымызды биледилер. Менимше, биз бу маьнели соравды шешуьвде закон йолы ман юрмеге керекпиз. Айтпага, быйыл бизге сол коьшимли малшылык ерлерининъ налогларыннан 3 миллион 200 маьнет акша туьсти. Ондай зат алдын болмаган. Коьресиз, биз бирге юрип, кишкей болса да, бир исти битирдик. Буьгуьн олар кайбир соравлар ягыннан бизи мен макул да боладылар. Биз соьйтип, бир абыттан экиншиге коьшип, бизим юристлер мен бирге бу маьнели соравды оьз пайдамызга шешип бармага керекпиз. Биз бу соравды шешуьвде янлы-янымызда эм бир якка карап барамыз. Келинъиз, республикадынъ ыхтыярлар управлениесининъ явабын карайык. Мен мундай маьнели соравды баьри затты да шегип шешпеге борышлыман, – деди М.Аджеков. 

Белгиленген сорав ман бир неше йыллардан бери райондагы айтылган юристлердинъ бириси Амирхан Акманбетов каьр шегеди. Ол оьзи сессияда катнасты эм шыгып соьйледи. 

– Коьтерилетаган сорав – бек авыр сорав. Коьп йыллардан бери бу яктан куллык 2 йол ман юритилген: орамларда митинглерде эм тынык кабинетлерде. Мен бу законды коьп тергегенмен, ол бек иший закон. Россия Федерациясында коьшимли малшылык отлаклары акында закон йок. Дагестанда бар. Биз бу сорав ман ДР Халк Йыйынына, ДР Аькимбасына, республика Оьр судына, Конституциялык судына, РФ Генераллык прокурорына дейим хатлар йибергенмиз. Коьшимли малшылык ерлери бойынша сонда кызыксынувлары бар болганлар оьз позицияларын йоймага суьймейдилер. Болса да бирев де бизге буьгуьн: «Койынъыз, кеделер, сизики дурыс тувыл, сиз тийисли йол ман юрмейсиз», – деп те айтпайды. Сонынъ уьшин де референдум – ол яшавшылардынъ ойын билуьв ниет пен оьткерилетаган зат, – деди ол.

Ойласувга салынган сорав ойынша оьз ойын Куьнбатар авылынынъ депутаты, инициативли куьптинъ председатели Рустам Адильгереев те айтты. Онынъ соьзи мен, аьли бир йылдан бери район ямагаты коьшимли малшылык ерлери акында соравды коьтерип келеди. Сол ерлер бизим районнынъ ерлери, деди ол эм «биз соларды район байырлыгына кайтарувды талаплаймыз. Аренда тоьлевлердинъ бааларын бизим район етекшилери оьзлери белгилесинлер». 

– Биз кайта-кайта аьдемлерди орамга йыйып олтырмас уьшин, сол ерлерден тура референдум оьткермеге токтастык. Бу яктан депутатлар да, баьри район ямагат организациялары, бизи мен бир ойга келдилер. Сол соравды ал деп биз юрист А.Акманбетов пан да ойласканмыз. Былтыр олар (республика властьлери) белгили протокол бойынша сол ерлерди баска районлар байырлыгына бермеге суьйгенде баьри зат та туьз эди. Эндиги биз ерли референдум оьткерейик дегенде болмайды дейдилер. Сол соравды айдан артык ойласадылар. Аьли бир йылдан бери коьшимли малшылык ерлери федераллык законына келисуьви яде келиспеви акында бизге дурыс явап берип болмайдылар. Референдумды оьткеруьв яде оьткермев – ол бизим ыхтыярымыз. Ол затты биз шешпеге тийислимиз, – деди Р.Адильгереев.

Инициативли куьптинъ ваькили Исмаил Черкесов аьли уьшин энъ маьнелиси – ол ерли референдумды оьткеруьв деп белгиледи. 

– Сонъ калган соравлар дагестан законодательствосына карсы болмасын деп соларды бир ойга келтирмеге болады. Ол маьселе тувыл. Буьгуьн мен 2018-нши йылга район бюджети акында эситтим. Дурысын айтсам, бек язык, неге десе бизим финансистлер, етекшилер бу сондай туьйирдей аз акшады бизим мектеблер, балалар бавлары арасында уьлестиргени. Сондай бай ерлеримиз бар турып. Китапханаларды ябаяк боламыз. Дурыс, буьгуьн китаплерди коьп окымайдылар. Тек биз китапханаларды япсак, сонъында оларды кайтарып бир де ашпаякпыз, – деди И.Черкесов.

Коьтерилген сорав ман байланыста оьз ойын ДР Халк Йыйынынынъ депутаты Мурзадин Авезов та айтты. Ол ерли референдумнынъ коьшимли малшылык ерлерин районга кайтарув яктан юридический куьши болмаягын белгиледи, неге десе солар «Коьшимли малшылык ерлерининъ статусы акында» деген ДР Законы бойынша республикалык байырлыгы болып саналады. Мундай статуслы законлар коьп ерлерде тайдырылган, ама бизде, Дагестанда, ол аьли де ислеп турады.

– Мен, мине олтырган Эльмира Кожаева да, бу соравдан тура неше кере де республика власть етекшилерине оьз ойымызды айтканмыз. Болса да бу закон ислеп турган шаклы биз оны тайдырып болмаймыз. Соны тайдырув уьшин республикалык референдум оьткеруьв керегеди. Дурыс, ол зат бизди иркпеге керек тувыл. Бу халкымыз уьшин тек экономикалык сорав да тувыл, бу бек маьнели экологиялык, этнотерриториаллык соравы да болады. Сол себептен оны тийисли кепте коьтеруьв керегеди. Мен сизге референдум орынына халк арасында сорастырув юритпеге маслагат беремен. Сол сорастырув кагытында аьр бир аьдемнинъ тукымы, аты, атасынынъ аты, паспорт белгилери язылады. Бу зат та гражданлардынъ оьз ойын билдируьв деп саналады. 

Оннан баскалай, мен буьгуьнлерде бу сорав тувыл, а халкка ис орынларын туьзуьв, ийги кыйын ак тоьлев соравларды коьтеруьв айлак та маьнели деп ойлайман. Районымыздан йыл сайын яслар, иске яравлы аьдемлер куллык йоклыктан баска регионларга коьшип кетуьвде. Бир 20-25 йыллардан мунда, районда, бир аьдем де калмаска болады. Аьне сонынъ акында ойлав керек буьгуьн бизге, – деди М.Авезов. 

Белгиленген сорав бойынша сессияда Рустем Гапаров, Батыр-Мурза авыл яшавшысы Каирбек Тангатаров, Куьнбатар авыл аькимбасы Алимурза Бариев, район ясуьйкенлер советининъ председатели Рашид Мурзагишиев, «Ногайский район» МР администрациясынынъ боьлик етекшиси Зарина Уразаева оьз ойларын айттылар. 

Сессия заманында болып озган кайсы бир эрислесуьвлерге карамастан, депутатлардынъ да, район етекшилерининъ де, ямагат ваькиллерининъ эм баьри активистлердинъ де алдыга салынган маьселе акында ой-ниетлери бир экени сезилмей калмады. Ол зат бек аьруьв. Тек соравды шешуьв йоллары бираз баскаланады. Ама тарихте сондай аьллерде бир тилге келген заманлар да болганын эсте тутув керегеди. Биз бир районда яшайтаган халкпыз, аз санлы, еримиз де бир болган сонъ бу заттан тура оьзимизди де, халкымызды да боьлмеге тарык тувылмыз. 

М. Ханов.