– Мурзадин Алибекович, республика парламентининъ буьгуьнги аьрекети, аьлиги замандагы Дагестан Аькимбасынынъ куллыгын кесек заманга юритуьвши Владимир Васильев, янъы премьер Артем Здуновтынъ властьке келуьви мен байланыста республикада туьзилген ямагат-политикалык аьллер акында не зат айтарсыз? Кризистен шыгув уьшин кайдай ды бир абытлар этилине ме?

– Республика парламенти оьзининъ закон яратувшылык аьрекетин армаган бардырады. Тек уьстимиздеги йылдынъ ярым йылы ишинде законодательли органы ман Дагестан Республикасында социал-экономикалык эм ямагат-политикалык аьллер мен байланыста 150-ден артык закон проектлери ойласылып каралган. Аьли алдынгы депутатлар шакырувыннан алып республикадынъ законодательли органынынъ ис практикасына аьр бир сессияда аьр бир политикалык партиялар фракцияларынынъ 10-ар минуталык шыгып соьйлевлери киргистилген. ДР Халк Йыйынында сондай 3 фракциялары бар – «Единая Россия» партиясынынъ фракциясы (72 мандат), КПРФ фракциясы (8 мандат) эм «Справедливая Россия» фракциясы (10 мандат). 

Политикалык партияларынынъ депутатлары маьнели социаллык тармаклары, экология, ямагат-политикалык маьселелери бойынша соравларды коьтередилер. Парламент етекшилери мен толтырувшы власть органларынынъ етекшилерине сессияларда фракциялар ваькиллери коьрсететаган критикага яде кенъеслерге тийисли кепте эс бермеге деп айтылган. Толтырувшы власть органларынынъ ваькиллерининъ «коьзине туьртетаган» тагы бир алат – ол эндигиси яшавга берк кепте киритилген «оькимет саьати» болады. Сонда министрлер, Оькимет Председателининъ орынбасарлары этилинген ислери акында эсап бередилер. Мысалы уьшин, республика парламентининъ май айындагы сессиясында Россия Федерациясынынъ Президентининъ 2012-нши йылдагы май указларын толтырув акында, сонынъ ишинде кыйын акты оьстируьв бойынша информация, тынъланды. ДР Оькиметининъ Председателининъ биринши орынбасарларынынъ бирисининъ «йылы саьвлели» докладына карамастан, белгиленген сорав бойынша 18 депутатлар макул тувыллыгын билдиргенлер. Алдын ондай зат бир де болмайтаган эди. Депутатлардынъ оьзлери де тез арада болаяк дайымлык «капитализм еннети» акында соьзлерден эндиги безип баслаганлар. 

Июнь айындагы сессияда республика еринде балалар пособиесин 150 маьнет акшага дейим еткердилер. Эсимде, 2010-ншы йылда сол пособие 75 маьнет эди. Дурыс, бу коьрсетим эндигиси Сырт-Кавказ Федераллык округындагы баска субъектлериндикиннен артык болса да, аьдемге сайлавшылар, боьтен де балалар алдында сонынъ оьлшеми уьшин бек аькис болады. 

Дагестан Республикасы аьли 20 йылдан бери дотация алатаган регионлардынъ бириси болып калады. Республика оьзининъ 75 процент финанс карыжларын федераллык орталыгыннан алады. Онынъ оьз келимлери тек 25 процентке етиседи. Айырым бир етимислерге карамастан, республикадынъ социал-экономикалык оьрленуьвининъ хыйлы соравлары эндиги де шешилмей калады. Аьли ярым йыл оьтти, ама республикалык инвестициялык программасынынъ (мектеблер, больницалар, ФАП-лар, йоллар курылысы, авылларды газификациялав эм с.б. ислер) бир объектине де акша карыжы шыгарылмаган, сонынъ санында Ногай районындагы ялгыз бир социаллык курылыс объекти – Орта-Тоьбе авыл мектебининъ меканына да. Соьйтип, Шумлелик, Орта-Тоьбе авылларынынъ орамларын газификациялавга да карыж шыгарылмайды. Финанс маьселелери республика етекшилерин федераллык орталыгыннан ызлы-ызыннан борышка акша карыжларын алмага амалсыз этеди, ол зат республикамыздынъ социал-экономикалык аьлин мукаят та осаллатады. Налоглар уьйкен кыйынлык пан йыйналадылар, ол затты янъыларда ДР Аькимбасынынъ куллыгын кесек заманга юритуьвши В.Васильевтинъ эткен аьризеси де шайытлайды. Кыскаша, ювык йылларда, менимше, бизим республикадагы социал-экономикалык аьллери ийгиленер деп сенуьв бек кыйын. 

Республикадагы ямагат-политикалык аьллер коьп ягыннан келеяткан ДР Аькимбасын сайлавлар ман байланыслы. Республика етекшисин ДР Халк Йыйынынынъ депутатлары савлайроссиялык ортак бир тавыслав куьни – 9-ншы сентябрьде сайлаяклар. Сол ок куьн 4 калаларда – Дербентте, Избербашта, Кизилюртта, Хасавюртта ваькиллик органларына депутатлар сайланаяклар.

– Эндиги, Ногай районымыздынъ социал-экономикалык яшавына коьшейик. Бизде политикалык майданына янъы депутатлар, яс билимли куватлы етекшилер келдилер. Кайтип ойлайсыз, болар ма экен олар ызгы йылларда районымыз туьскен терен социал-экономикалык кризистен оны шыгарып?

– Дагестан районларында эм калаларында туьзилген социал-экономикалык аьллери толы кепте республикадынъ социал-экономикалык аьллерининъ ийгиленуьви мен байланыслы. Сол себептен Ногай районы да бу сырадан туьсип болмайды. Айтылган «реформа» йылларында бизим районымыз оьзининъ савлайы экономикалык амалларын йойды. Мен ал деп малшылык тармагын белгилегим келеди. Совет заманында Ногай районы республикага сонда болдырылатаган юннинъ 15 процентин беретаган эди, ол зат районымызга коьп социаллык эм экономикалык маьселелерди шешпеге амал берген. Буьгуьнлерде биз районымыздагы малшылык тармагынынъ энъ ызгы экономикалык негизи алдынгы «Червленные буруны» оькимет заводын да йойдык. Сонынъ эндигиси тек аты калды, хозяйство банкрот болган. Районда тек бир неше эгинши-фермер эм байыр ярдамшы хозяйстволары калдылар, олар да йылдан-йылга оьз коьрсетимлерин, оьз экономикалык амалларын йоядылар. Эндиги тек статистика калды финанс карыжларын алмага. Мине Терекли-Мектебте мен яшайтаган орамда тек бир аьел тувар малын саклайды, калганлар суьтти, каймакты, пыслакты эм баска затларды туькеннен сатып аладылар. Аьлиги заманда бизде не зат коьп десек, ол –туькенлер. Ногай районында савдалык тармагы сав экономика тармагынынъ 80 процентин бийлейди десем, янъылыспан деп ойлайман. Авыл хозяйство производствосы бизде тек бакша, пишен эм аслык культуралары ман тамамланады. Дурысын айтсак, аслык ындырларында аслык буьртиклерин де коьрмеймиз. Токларды да баьри ерлерде бузып тайдырганмыз. Янъы тракторларды, комбайнларды эм баска туьрли авыл хозяйство техникасын да таппассынъ. Бар болган техника да 70-80 процентке тозган. 

Ол да ол, ама районымыздынъ, халкымыздынъ орталыгы Ногай шоьллиги уьшин энъ кавыфлысы – ол яшавшылардынъ токтавсыз баска ерлерге кетуьви. Ызгы йылларда Россия Федерациясынынъ туьрли регионларына 2 мынънан артык аьдем, олай дегени 400-ден артык ногай аьел, кеткен. Яшав коьрсеткенлей, олардынъ коьбиси кери артына кайтпайды, кайтса да, аз аьдемлер кайтады. Бизде балалар тувувы да тоьмен оьлшемде, эм аьдемлеримиз де коьп йыллар яшамайтаганын эске алсак, эндигиси бир 25 йыллардан онынъ бактысы кайдай болаягын билуьв кыйын тувыл…

– Янъыларда «Ногайский район» МР Депутатлар Йыйынынынъ 18-нши сессиясынынъ куллыгында сиз де катнастынъыз. Сонда, оьзинъиз коьргенлей, район депутатлары эм инициативли туьрким ваькиллери «Дагестан Республикасында коьшимли малшылык ерлерининъ статусы акында» деген ДР законын тайдырув акында ерли референдумын оьткермеге ниетленедилер. Элбетте, биз баьримиз де бу закон куьшиннен тайганын суьемиз. Болса да республикада баскалай ойлайтаган аьдемлер де аз тувыл. Район аькимбасы Мухтарбий Аджеков биз бу соравды алгасамай, абыттан-абыт алып шешпеге керекпиз, дейди. Инициативли туьрким болса ол затты тез аьрекетлеп этпеге тийисли деп санайды. Бу бизим районымыз уьшин маьнели маьселе бойынша сизинъ ойынъыз кайдай?

– Россия Федерациясынынъ, сонынъ санында Дагестан Республикасынынъ, законлары патшалык органлары, муниципаллык образованиелер эм яшавшылар ман тутылмага деп аьзирленедилер. Солар аьруьв сапатлы кепте аьзирленедилер эм тийисли кепте толтырылады деп айтпага туьспейди, болса да законлар ол – законлар, эм солар ман биз санаспага борышлымыз. Аьлиги соьз юритилетаган референдумды ерли деп айтпага ярамайды, неге десе ол, оьткерилгендей болса, республикадынъ да финанс-экономикалык маьселелерин козгайды. «Дагестан Республикасынынъ коьшимли малшылык ерлерининъ статусы акында» деген ДР законына коьре, коьшимли малшылык ерлерининъ отлаклары эм ерлери республикалык байырлыгы болып саналады эм ерли референдумында ойласув алаты болып болмайды. Эгер сондай референдум оьткерилсе де, ол закон негизин бир зат пан да козгап болмайды. Ол тек «Ногайский район» муниципаллык образованиесининъ яшавшыларынынъ макул тувыллыгын билдируьв болып калады. Дурысында, коьшимли малшылык ерлерин Ногай районынынъ байырлыгына кайтарув бойынша яшавшылардынъ ойы коьптен бери белгили. Мен оьзим бу соравды бир неше кере республикалык оьлшемлеринде коьтергенмен. Туврасын айтайым, бизим уьшин бу сорав тек этно-территориаллык тувыл, ол коьп ягыннан экономикалык эм экологиялык соравы болады. Бу соравды аьлиги заманда тек «Дагестан Республикасында коьшимли малшылык ерлерининъ статусы акында» деген ДР законын тайдырув негизинде шешпеге болады. Сол законды тек эки аьллерде тайдырмага болады:

а) ортак республикалык референдумын оьткеруьв мен;

б) яде бу айтылган ДР законы федераллык законодательли актларына келиспегенде. Баска йолларда тек ыхтыярлар йолы ман токтамастан куллык юритип бармага керегеди. Мага коьре, бизде оннан да маьнели экономикалык маьселелери бар. 

– Биз сизди, бириншилей, партиядынъ кандидатыннан алып, КПСС Ногай райкомынынъ уйгынлав боьлигининъ етекшиси, КПРФ Ногай РК 1-нши секретари, Дагестан рескомынынъ секретари, ДР Халк Йыйынында коммунистлер фракциясынынъ етекшисине дейим етискен алал эм белсенли коммунист деп билемиз. Кыскаша, буьгуьнлердеги дагестан коммунистлери, республика парламентиндеги КПРФ фракциясынынъ куллыгы, Россияда пенсияга шыгув ясты оьстируьв бойынша элимиздинъ эм республика коммунистлерининъ ойлары акында не зат айтарсыз?

– Коммунистлер партиясынынъ сырасында мен – 1983-нши йылдан. 1985-нши йылдан алып КПСС Ногай район комитетинде инструктор, уйгынлав боьлигининъ етекшиси болып куллык эткенмен. 1991-нши йылдагы белгили август оьзгерислериннен сонъ, ол замандагы Ельциннинъ указы ман коммунистлер партиясынынъ аьрекети токтатылган сонъ, биз Ногай районы еринде, Дагестанда бириншилерден болып, коммунистлер организациясын кайтадан уйгынлап басладык. Мен делегат эсабында 1993-нши йылдынъ ноябрь айында КПРФ-ты Бирлестируьв-кайтадан туьзуьв 2-нши аьдеттен тыскары курултайынынъ куллыгында катнастым. Бу курултай Россия коммунистлерин Россия Федерациясынынъ ортак бир Коммунистлер партиясынынъ сырасына бирлесуьвин беркитти. Соннан бери коьп заман оьтти. Район оьлшеминде биз, коммунистлер, беркидик. 1997-нши йылда савлайхалклык тувра сайлавларда биз енъдик – район аькимбасы коммунистлер сырасыннан сайланды. Ногай район Депутатлар Йыйынынынъ муннан алдынгы куьбинде белсенли эм яваплы депутатлар-коммунистлер фракциясы бар эди. 

Компартиядынъ аьлиги аьрекетине белги бергенде, онынъ оппозицияда турганына эс этпеге керегеди. КПРФ Россияда оьз программасы – социализмди элимизге онынъ ийги яклары ман кери кайтарув уьстинде иркуьвсиз эм йигерли кепте куллык этетаган ялгыз бир оппозициялы партия болады. Бу борыш уьстинде оьзининъ куьши эм анъсатлыклары болган шаклы, аьлиги законлар амал берген шаклы партиямыздынъ ерли эм регионаллык боьликлери, сонынъ эсабында КПРФ Дагестан регионаллык боьлигиндеги рабкомлар, горкомлар да аьрекетин юритедилер. Солардынъ бирисин мен де етекшилеймен. 

РФ Коммунистлер партиясы РФ Оькимети кабыл этпеге шакыратаган «пенсия реформасын» макул коьрмейди, неге десе бу реформа халктынъ онсыз да арык мойынына артылган кезекли авыр юк болады. Бу законды кабыл этселер, бизим район яшавшылардынъ сырт регионларга, баска калаларга коьшип кетуьви мукаят та оьсеек. КПРФ бу соравдан тура 2034-нши йылга дейим мораторий салмага кенъес этеди. Биз аьли бу маьселе бойынша ортакхалклык сорастырув юритемиз.

«Шоьл тавысы» газета коллективине халкымыз уьшин аьлиги заманларда дурыслыкты белгилеп коьрсетуьвди йорайман.

Хабарласувды юриткен М.Ханов.