Олардынъ баьриси сакланмаса да, коьбиси аьли де тутылады. Айтпага, кыз айттырув, неке кыюв, кызды ястынъ уьйине аькелуьв (узатув той, бет ашар той). Бурын заманда тойды кыр куллыклары кутылган сонъ этпеге шалысканлар: малга пишен аьзирлеп, кырлардан аслыкты йыйып, баьри истен де босатылганда, тойдынъ кайгысын шегип баслаганлар. Алынаяк кызды коьбисинше ястынъ ата-анасы, ясы уьйкенлери сайлаганлар, аьелине караганлар. «Анасын коьр де, кызын ал, аягын коьр де, асын иш», – деп кыздынъ тербиялыгына, куллыкшылыгына эс эткенлер. Шариат бойынша кыз айттырувды киши-уллы юма куьнлерге салганлар. Айттырмага келген конакларга кыз бети сый-оьрмет эткен, разы болса да, болмаса да, конак деп сыйлаганлар, асын-сувын тизгенлер. Айттырылатаган кызга бас явлыкка, даьрей явлыктынъ ушына 8-10 маьнет акша туьйип аькелгенлер. Аьне сол аьдетимиз аьли уьйкен калым базарга айланган. Йылдан-йылга, янъыдан-янъы кумашлар, явлыклар, касарткы, такта кулакшын орынына алтын, бриллиант, а баягы явлыкка оралган куржынлар баалы «шумаданларга» айланганлар. Той ваьдесин яслардынъ юлдызларына карап салганлар. Келинге аькелинген калымларды эске алайык: коьйлек тикпеге кумашлар, явлык, туьлки тон, куьмис кусак, тоьстуьйме, билезиклер, сыргалар. Аькелинген савгаларды баьриси де йыйылып караганлар. Энди кыз бала, кызда байлаган кыз явлыгын таслап, эрге шыкканда басына ак тастар байлаган. Келин ябынар-ястанарын алып келген, темир орындык, кийгизлер, савытсавранын эм сондай баска затлар. Тойда сарын йырлап базласканлар, ат шабыс болган. Бурынгы тойларымызды эске алсак, коьп затлар бар айтпага. Энди буьгуьнги тойларымызга коьшейик. Яслардынъ тойы эстеликли, кызыклы болып кетсин деп, ата-аналар айлак коьп куьш саладылар. Келин туьсеекте уьй-азбар коьркин мукаят та аьруьвлейдилер. Яслар бир затка да ынжынмай, ыспайы уьйде наьсипли болып яшасынлар деп шалысадылар. Тойга ахыр туьрли ас аьзирленеди, туьрли йыравлар шакырылады, суьвретке алатаганлар, видеога эстелик этетаганлар, казаншылар, ас тасувшылар, уьйленетаган яслар олтыртылаяк орын, олар бийигенде шашылатаган туьрли туьсли йылтыравык кагытлар, суьйгенлерди курсап алып, оларды орайтаган ярасык туман. Несин тизип айтасынъ, аьлиги той аьдетлери бек коьп эм туьрли. Ама, соьйтип коьп куьш салынып, карыж шыгарылган тойдан аьдем неге куванып кайтпай, арып кайтады экен? Мине сосы соравларды коьтерип, бир неше ясы уьйкенлерден насихатларын билмеге суьйдим. Олардынъ соьзлерин, атлы-атлары ман айтпасам да, газета окувшылары ман, савлай ногайларым ман боьлиспеге суьемен. «Тойларымызда айлак коьп аьдемлерге соьз бериледи, он аьдемди тамада ортага шыгарса, онавы да кутлав соьзин айтып кутылганша, олтырган аьдемлер арып каладылар. Оьзек те, ювыклар коьп, Алла коьп коьрмесин, ама сол он аьдемнинъ ишиннен тек биреви, озып кетсе, экеви айтып койса, не болады, калганлары бийип койсынлартагы», – дейдилер. Ама биревлер, соьз бермесе, оьпкелейдилер деп те хатерин коьредилер келгенлердинъ, аьше, биз не уьшин келдик, деп оьпкелейтаган ювыклар аз тувыллар. Экинши оьткир туратаган маьселе акында да коьп аьдемлер тойда айтадылар. Ол – конаклар ман иерип келген коьп балалар. Олар, ясуьйкенлердинъ айткан соьзлерин эситтирмей, зал ортасында ондамунда ювырадылар, кышкырадылар, бийигенлердинъ аяк астында оратылып юредилер. Аз болса, ерде яйрап яткан йылтыравык шашувларды коллары ман сыйпап аладылар, оны элтеп сыпырага да саладылар. Балаларсыз той да болмайды, олар ыспайы кийинип, гуьл шешеклердей болып коьзди суклантадылар, ама оларды, тойга аькелген сонъ, ата-аналары неге ортага йиберип кояды экенлер?! Аьр бир аьдемде эс, намыс болмага керек тувыл ма? Мине сосы ойларды аьр тойда эситемиз, коьзимиз бен коьремиз. «Сиз сосы темады радиодан айтсанъыз, газетада коьтерсенъиз!» – деп нешев де айтады. Сога коьре де бу кишкей макалада сизинъ ойынъызды да билмеге суьемиз. Тойымыз той болып кетсин, аьр бир тойда тыншайып, завыкланып, не ярасык той болды деп кайтайык. С. Майлыбаева.