Бир кере мен М.Кожаев пен дагырда курып туры эдим.

– Сизинъ авылга Коьк-Тоьбе деп неге аталган экен? – деп сорай койдым.

– Мен бу соравды атам Янмурзага берген эдим. Онынъ айтувына коьре, аьвелгиде Нариман авылдынъ айланысында Ак-Балшык, Ажибекбер, Койлыбай, Булак, Маьмбет, Айгыр-Тоьбе, Коьк-Тоьбе деген авыллар болганлар. Нариман авылдынъ аты Совет оькимети келеектен алдын Махмут-авыл эди, авылдынъ энъ баслапкы аты Коьк-Тоьбе болган.

Бир хабарга коьре, аспаннан бир увыс топырак эм бир тамшы сув ерге туьседи. Бир увыс топырак, оьзи-оьзиннен тасып кетип, онъмаган уьйкен, курткашыктай ыспайы ети туьсли тоьбеге айланады. Бир тамшы туьскен ерден булак урып, коькпекоьк туьсли сув шыгады. Сол булактынъ сувыннан оьзи-оьзиннен эки коьл болады. Уллы шоьлде яшайтаган халк, карт койды сойып, канын ерге коьмип, тизлерине шоьгип, тоьбеден тилек тилеп баслайдылар. Халк тилек тилеген сайын, тоьбе коькке карап коьтерилетаган эди. Йылда бир кере емире ерге туьседи. Емире ерге туьскен мезгилде ети туьсли тоьбединъ басына аспаннан коьк боьри келип конады. Сол куьннен баслап коьк боьри халктынъ перистеси болады. Солай ок, ол халктынъ тилеклерин Танъирге еткеретаган эди. Сол куьннен баслап, шоьлде кыр айванлар сансыз бола береди, коькте шоьл куслар коьбее береди, сол йылларда куслар бир якка да ушпайтаган эдилер, язда да, кыста да шоьлде туратаган эдилер. Тереклерде емислер япыраклардан да коьп эди, алты айда бир кере коьктен бийдай яватаган эди.

Халктынъ яшавы ийги болган сайын, халк эдапсыз бола береди. «Оьрленер оькимет, тутылса шоьл аьдет» депти атайлар. Куьннен-куьнге шоьл аьдети тутылмай баслайды. Халк оттан коьйлек кийип, питне юритип яшайды. Ялкувдан кусларды, эригуьвден кыр айванларды урадылар, танъирсиз аьдемдей болып, оларды кырадылар.

Тоьбединъ ети туьси куьннен-куьнге кемий берип, бир куьннинъ бир куьнинде йок болады. Аьдемлердинъ бир тилде турмаганлыгы, араларында тазалык болмаганы, коьк боьридинъ келмевлигине себеп болады. Сол куьннен халкымыз перистесиз яшайды, сол куьннен тоьбеге халк арасында Коьк-Тоьбе деп айтылып баслайды…

М.Кожаевтинъ бу хабары «Критиклерге явап» деген оьз ятлавынынъ тоьмендеги сыдырасын эсиме туьсирди:

Таза болсын деп аьдемлер сырасы,

Ян майданда яманлар ман эристим.

Ятлавымнынъ барды куьйген сырасы,

Ялынында аьдем уьшин куьрестинъ…

«Таза болсын деп аьдемлер арасы, ян майданда яманлар ман эристим» деген сыдыраларында шаир Магомет Кожаев яшавда не уьшин оьмир суьретаганы аян коьринеди. Сол саялы, мысал этип, шаирдинъ келтирилген ятлавынынъ доьрт шувмагын, макаламнынъ манълайына эпиграф этип алганман…

Магометтинъ «Ян майданда» деген китаби шыкканда, «Шоьллик маягы» газета бетинде «Юмсак анълы, юмарт уьнли» деген макаламды 1983-нши йыл баспалаган эдим. Сол макалада «Магомет Кожаевтинъ «Ян майданда» деген китабининъ ятлавларынынъ юмсак анъы, юмарт уьни, куьшке куьш косып, куьезге куьез аькелип, юректинъ шынты суьйимлик сезимлериннен язылганына шайыт», – деп язган эдим.

Заманнынъ оьтуьви мен М.Кожаевтинъ ятлавлары юрекке исси тие береди, неге десе шаирге куслардынъ мунълы тавысы, аьруьвликке тускалган мылтык, коьзде коьринмеген коьз яслар, кайгыртатаган дуныядынъ терислиги, хателерди, кайгыларды юватаган ямгыр, ян майданда куьйген юреклер ятлавлар язбага дем бергенлер.

Айтылган макалада «Ол школада окыйтаган заманлардан алып ятлавлар язган, «Шоьллик маягы», «Ленин йолы» газеталардынъ бетлеринде баспаланган, онынъ язганлары Махачкалада шыккан «Соьнмес ялын» (1970 й.), «Шоьл шешекейлери» (1971 й.) деген йыйынтыкларга кирген. «Магомет адабиатка оьзининъ сокпагын тапты эм сол ийги сокпагыннан айырылмай барар деп сенемен», – деп язган шаир А.Култаев «Магометтинъ сокпагы» («Шоьллик маягы» 10 увыт айы 1972 й.)

Акыйкатлай да, яс шаир оьз сокпагыннан кери баспай, уйкы-нава йойып, ятлав язувдынъ оьнерин, сулыбын куьнненкуьнге оьстирип, алдыга йигерли адымлайды. Онынъ оьткир соьзли, ширин тилли ятлавлары, хабарлары, очерклери йыл сайын шыгатаган ногай язувшылардынъ ортак йыйынтыкларында баспаланады.

«Ярык яклар» (1978 й.) деп аталып, Черкесскте дуныяга энген китапке яс шаирдинъ кирген ятлавы акында «Сезимли косым» деген макаласында язувшы Иса Капаев булай язган: «Яслыгым» деген ятлавында оьзининъ ойларын, сезимин аьлемет тенълестируьвлер, эпитетлер тавып, канатлы соьзлерге орап биледи. («Шоьллик маягы» 5 карагыс айы, 1978 й.).

Магомет Кожаевтинъ ятлавлары йырманшы оьмиринде, йырларга айланып, халк авызына туьсип, суьйикли йырлардынъ бириси боладылар, неге десе онынъ лирикалык ятлавлары оьзининъ яшавы ман да келисетаган эди.

Аьвелгиден алып ногай йыравлардынъ яшавы халкынынъ яшавы ман, оьзгерислери мен байланыслы эди. Айтпага, коьпти коьрген Сыбыра-йырав халктынъ маслагатшысы болганы толгавларыннан коьринеди, атаклы Шал-Кийиз йырав, яхшыларды яманлар ман тенъ коьрмеге ярамайтаганы акында маьселеди оьзининъ ятлавларында коьтереди, терен ойлы Асан Кайгылы ногай бийлердинъ тили бирикпей баслаганы акында назмыларында соьз юритеди. Халкымыздынъ аьвелги, данъклы йыравларына усап, М.Кожаев йырманшы оьмиринде, замандасларынынъ ян майдандагы ойларын, ниетин, куьезли эм кайгылы сезимлерин ятлавларынынъ сыдыраларына, зейинлигининъ ярык нуры ман синъдиреди.

М.Кожаевтинъ лирикалык геройынынъ юрек ярасынынъ солкылдавы, яшав маьнеси мен байланыслы болганы, тоьмендеги шувмакларыннан коьринеди:

Ян майданда ярык мырат оьледи,

Анъланмаган суьйим кала утылып.

Куьншиликтинъ куьллелери куьледи,

Яманлыктынъ ядырасы атылып.

Ян майданда солдат болып куьреске,

Туьбек этип калемимди алганман. 

Яманлык пан согыспага туьбекке,

Куьлле этип – соьзлеримди салганман.

Ян майданда яхшылыктынъ ягы ман,

Аьдемлерди аьруьвликке шакырып,

Ян майданда тазалыктынъ тагы ман,

Юреклерге суьйим сырлар ясырып.

Соьйтип оьмирин суьрген аьдем дуныя юзинде яшаганына оькинмес, сога коьре, Магомет Кожаевтинъ йыр дуныясы шоьл тоьсинде яшайтаган аьр бир аьдемлерге ювык эм анълавлы.

Иса Капаев «Дуныя оьмирли – сенинъ коьзлеринъде» деген китабинде «Ян даласы» деген хабарын баспалаган эди. Ессентуки, 1982 йыл, ногай шоьлдеги досларымга деп хабардынъ манълайына язылган эди. «Ян майданы» деп ногай поэти М.Кожаевтинъ ятлавлар йыйынтыгы аталады. Сосы хабарда сол китаптен ятлавлар кулланыладылар», – деп язувшы билдиреди.

Магометтинъ китаби язувшы Иса Капаевке хабар язбага себеп болганы бизди суьйиндиреди. Ама М.Кожаевтинъ «Ян майданда» деген китабинде редактордынъ раьгимсизлигиннен бизим юреклерди мунъайтатаган табаклар да йолыгадылар, мысалы, шаирдинъ кайбир ятлавларынынъ сыдыралары авысып-туьйисип кетип, шувмаклардынъ маьнелери бузылып баспаланган.

Шаирдинъ «Калай бездим кайгылардан, баьледен», «Келмединъ», «Сен «йок» дединъ» эм сондай баска ятлавлар, маьнелери анъламастай болган, меним коьзиме туьскенде, йыйынтыктынъ редакторы, ятлавлардынъ сыдыраларын ериннен козгап, авыстырып, шатыраш ойнаган болса ярайды деген куьлкили ой басыма келди.

Зейинли шаирдинъ ятлавларын окый калсанъ, «Ятлавды кайтип ол язган экен» деп сейирли боласынъ. Магомет Кожаевтинъ ятлавларын мен окый калсам, сондай сезимлер меним юрегимди бийлейди. Солай ок, ятлав окыган аьдемнинъ акылы юйрик болады, коьнъили бай болады, юрегине кайгылардан тазаланмага енъил болады. Ятлав окымайтаган аьдемнинъ коькирегинде шыбын яны болса да, тирилердинъ санына кирип болмайды, тирилей оьлилердинъ санына киреди, неге десе, ойы бийикке ымтылмаган аьдемнинъ яшавы ылайдынъ туьбиндей болады.

Магометтинъ ятлавларын окыган сонъ, Алла-Таалла оны ятлав язбага усындырган болса ярайды деп ойлайсынъ, неге десе шаирдинъ ятлавларында аьдемлердинъ яшавын узайтатаган, казанын берекетке арттыратаган, яшав шиллеси тувралыкты куьйдирип болмайтаган, куьш-куватынынъ тынысы сезиледи. М.Кожаевтинъ кыйлы ятлавлары, канатлы йырларга айланган. Юрегининъ оьзегиндеги толкынлы суьйим сезимлери мен байланыслы, неге десенъ суьйим сезимлерин, оьрмекшидинъ шатырындай этип, юректен юлкып алып, таслап болмайсынъ. «Яшавдынъ аьли куьрес болады, куьрес битсе, яшав оьледи», – деп В.Г.Белинский язган. Магомет яшав бойынша арамлык пан, терислик пен, наслык пан куьресуьвде, арувды, талувды, безуьвди билмейди. Ол тоьгеректеги аьдилликсиз яшавды сезеди, сезе берип ойланады, ойлана берип кыйланады, тек аьдилликсиз яшавга бойсынмайды, берилмейди, куьресуьвин коймайды, неге десе шаир М.Кожаев сондай куьресуьви мен аьдемлердинъ коьнъилине карауьлертки эндирмей, юмарт нур эндирмеге шалысады…

Магометтинъ атасы Янмурза Аллаяр улы согыс, ис ветераны эди. Ол согыс йолында, янган калаларды, сувып калган тенълерининъ кевдесин, оьксиз калган бесиктеги балаларды коьрген. Мен бир макаламда: «Аьр бир эр киси аталарын ети аркасына дейим билмеге керек болады, деп айтылады ногайда», – деп язганман. Шоьл ногайлардынъ атабабаларынынъ яшавы уллы Ногай шоьллиги мен байланыслы. Япан шоьлдинъ кенълигинде, танъ юлдызлардынъ ярыгы астында, мал ман аьвлигип, коныпкоьшип юрген ногайлардынъ юреклерине, аспандагы авыр булытлардынъ енъил юзуьвлери, камыслы еллердинъ, ювсаннынъ ийиси мен араласып эсуьвлери исси тийгенлер.

Шаир М.Кожаевтинъ ети атасы да ногай шоьллигинде, елдей эркин болып, адырбудырлардынъ арасында боьридей коркынышсыз юрип, коьктинъ бийиклиги мен сукланып, малшылык пан, эгиншилик пен, анъшылык пан оьмирлерин суьргенлер. Шаирдинъ бир ятлавында: «Белки меним ети атамнынъ бириси, шоьллигимде шириген бай болгандыр», «Белки меним ети атамнынъ бириси, белин язбай юрген етим болгандыр» деген сыдыралар йолыгадылар. Ети аркадынъ акында атайлардынъ соьзин эсине алып, «Белки, меним ети атамнынъ бириси» деп, М.Кожаевтинъ язганы себепсиз тувыл, неге десе шаир оьзининъ атасы Янмурза Аллаяр улы ман оьктемсигени тоьмендеги сыдыралардан аян коьринеди:

Билмеймен мен аталардынъ атларын,

Кайдай аьдем болганын да олардынъ.

Тек билемен, оьзимнинъ атам согыста,

Туьбек алып, яман явды сокканын.

Шаирдинъ атасы, кайдай ниет пен колына туьбек алганы, «аьр бир баладынъ, балалыгы балдай таьтли болсын» деген сыдыралардан сезиледи. Шаир Магомет Кожаев «ол согыскан» деген соьзди эки кере кулланганы, сыдыралардынъ тизилисин коьрклендирип, ятлавдынъ ойын куьшлендиреди:

Ол согыскан, тувган аьр бир баладынъ,

Балалыгы балдай таьтли болсын деп.

Ол согыскан, кенъликлери дуныядынъ,

Куванышка эм наьсипке толсын деп» — деп язган эдим. («Шоьл тавысы» 2 сентябрь 2003 йыл).

(ызы болаяк)