М.Курманалиевтинъ кишкей увылы. Ярыкландырувшымыздынъ яшавыннан белгисиз бир бет

Муса Курманалиев Уллы Аталык согысы кутылып, элде аз-маз тынышлык белгилери сек бергенде ок, халкымыздынъ биринши билимли кадрларын аьзирлев, миллет интеллигенциясын туьзуьв ниет пен оькимет чиновниклерининъ капыларын аз какпаган. Сол заманларда ол Кизляр каладагы педучилищеде айырым ногай боьлигин ашувга коьп кыйынын салган. Эндигиси бизден эрек кеткен 1950-нши йылларда ол мунда турып ислегенде, кала ортасыннан ога айырым турак уьй де берилген. Бу уьйде М.Курманалиев аталар дуныясына коьшкенше, 1970-нши йылдынъ куьзине дейим яшаган…

Янъыларда бир куьн М.Курманалиев атындагы фондтынъ председатели, алдынгысы Куьнбатар авыл орта мектебининъ окытувшысы Сраждин Залимхан увылы Межитов мага занъ согып, Кизлярда Муса-агайдынъ кишкей увылы яшайтаганы акында билдирди. С.Межитовтынъ аьрекети мен биз эм «Черномортранснефть» ОАО куллыкшысы Мурзахан Сеитов  сонда йолландык. Каладынъ Л.Толстой атындагы орамында бизди Кизляр районындагы Огузер авыл орта мектебининъ окытувшысы Рашид Сунчалиев йолыгады эм эстеликли уьйдинъ азбарына киргистеди. (Ол кайтип ярыкландырувшымызга ювык болатаганын сонъында туьсиндирермиз). 

Азбарга киргенде ок бизди уьйдинъ босагасында орта бойлы, арыксымал, тоьгерек юзли, карагиренъ шырайлы эр киси йолыгады. Ол – М.Курманалиевтинъ тувган увылы Риза Курманалиев!..

1954-нши йылда Астраханьнен Кизлярдагы шойын йол курылысына ислемеге деп Валида Абдуллаева деген яс ногай кыскаяклы келеди. (Согыс йылларында ол Астраханьде «Серп и молот» заводында куллык эткен). Бактысы оны кайсы ды бир куьн бизим Муса-агайымыз бан таныстырады. Валида Муса Курманали увылына уьйшиликте ярдам этеди экен. Калай болганын бирев де билмейди, тек 1955-нши йылда ол замандагы 28 ясындагы Валида Муса Курманали увылына эрге шыгады. Ога дейим де агайымыздынъ хатыны эм балалары болганы белгили. Оннан сонъгы 1956-ншы йылдынъ 3-нши увыт куьнинде булардынъ уьйкен кызы Сания тувады. Сол йыл 62 ясындагы М.Курманалиев тийисли тыншаювына шыккан эди…

Риза Курманали увылы коьп соьзсиз, авыр туратаган аьдем. Ол 1966-ншы йыл кырк кийик айдынъ 6-нда Кизлярда тувган. Муннан алдын да экинши хатыны Валидадан Муса Курманали увылында Сания деген кызы эм Иса деген увылы болган (Иса 1960-ншы йылда тувса да, авырып, эрте дуныядан тайган. Сания кызы да коьп яшамады). 

Риза, энъ кишкей увылы тувганда, Муса Курманали увылы онынъ уьшин айырым колдан этилинген кишкей тептер ашады. Сонынъ ишиндеги биринши бетине ол: «6.IX.24 с. Курманалиев, увыл, 3 100, № 35. Риза Мусаевич Курманалиевтинъ автобиографиясы. Тувган 24 саьатте, 6-ншы сентябрь 1966 й., Кизляр калада, биз яшайтаган Лев Толстой орамындагы 17-нши номерли уьйде», – деп язган. Бу кишкей колязба тептер-блокноттан Муса-агайымыз оьзининъ кишкей увылын артык аявлаганы эм суьйгени аян билинеди. 

Бу тептерде ол солай ок: «Ризадынъ, Исадынъ эм Сонядынъ (Саниядынъ) анасы Кизлярда мектеб-интернат ашылганнан бери 1957-нши йылдан алып сонда ислеген, аталары 1956-ншы йылдан алып пенсионер», – деп язады. Сонъ Муса-агайымыз яс хатыны сонда туьнги дая (няня) болып ислеятып, кешелерде куллыгына Ризады да аькететаганын билдиреди. «Интернатта бир кишкей бос боьлме бар экен, сонда Ризады уйкламага яткаратаган эди. Соьйтип Риза бир кеше уьйде, экиншисинде интернатта болатаган эди», – дейди М.Курманалиев.

Риза Курманалиев оьзининъ бала заманыннан аявланып сакланатаган сол кишкей кол тептердеги язувларда бир кере ол оьзи  кайтип… йойылганы акында Муса атасы булай деп хабарлаган.

«1970-нши йылдынъ 27-нши шилле куьнинде ол (Риза) балалар бавыннан келген сонъ, аьдетинше, орамда балалар ман ойнамага кеткен эди. Биз де онынъ артыннан коьз салмадык, ойнап болып, уьйге кайтар деп ойладык. Болса да, ол кешеги 7 саьатке дейим де келмеди. Биз оны изледик: ол бирге ойнайтаган йолдасларынынъ уьйлеринде де болдык, ама ол йок эди. Ызында, больницага бардык, белкиси, мотоцикл яде машина астына туьскендир деп аварага калдык.

Ол болса, орам ман каладынъ ызына дейим кала автобуслары баратаган Таловка коьпирине дейим кетеди экен. Ким ди бирев, оны автобуска оьзи мен миндирип, милиционерге береди. Милиционер де оны балалардынъ милиция боьлмесине элтейди. Сонда тек Риза анасы больницада ислейтаганын айтады. Балалардынъ милиция боьлмесининъ етекшиси телефон ман больницага билдиреди экен. Больницадан анасы келип, оны уьйге еткереди. 

Сога дейим Риза биревге де оьзининъ атын, тукымын эм туратаган ерининъ адресин айтпаган. Ол соларды бек аьруьв де билетаган эди…»

Бу ерде соьзимизге Кизляр районынынъ Огузер авыл орта мектеб окытувшысы, белгили окытувшы эм шаир Гульжамал Мурзаевадынъ кызы Кызыл-Гуьл косылады. (Сол биз келетаган куьн Кизлярдагы М.Курманалиевтинъ уьйине Кизляр бетте ога бир кишкей сама ювык болатаган аьдемлер: Горбовка авылдан Ильмидин Юнкашиев, Мурза Ямуржиев эм йогарыда белгиленген Рашид пен Кызыл-Гуьл йыйналган эдилер). 

– Анам Гульжамалдынъ анасы Ставрополь крайындагы алдынгы Ашшыкулак районынынъ Кара-Тоьбе авылында эрге барган эди. Онынъ байы Муса Курманалиевтинъ иниси эди (тувган иниси тувыл, атасынынъ инисининъ увылы). Мине соьйтип бизим аьелимиз М.Курманалиевке ювык болады. Бизикилер баьриси де Мусага «Янакай» дегенлер», – дейди соьйлемеге авас Кызыл-Гуьл. Ол соны ман бирге Валидадынъ уьйкен аьдемшилиги акында хабарлайды. «Муса топырак болган сонъ, Валида бек кыйналды», – дейди ол. Бу соьзлерден Валида эрин исси суьйгени, ога солай да бек аьсирет болганы ашык сезиледи. Муса Курманали увылы оннан 33 яска уьйкен болганына да карамастан…

Бизди Кизлярдагы М.Курманалиевтинъ уьйи янында йолыгатаган йигит Рашид Сунчалиев – Гульжамал Мурзаевадынъ уьйкен кызынынъ увылы экенин билдик. Рашид мектебте балаларды ногай тилине окытады, оьзи патриот юрекли аьдем. 

Ризадан атасы Муса бираз сама эсинъде калган ма деп сорайман. Ол сабыр тавысы ман онынъ оьлетаган куьни акында эскереди.

– Сол куьн бизим уьйдинъ янына хыйлы аьдемлер йыйылганы аьлиге  дейим эсимде. Коьбиси атамнынъ узак заман авырыйтаганын эм онынъ осалланганын эситкен болар. Сол куьн анам манъгазыга туьсип, соннан тепсеге бир кесек оьтпек, соган эм ногай шай куйып аькелди. Атам орынында яткан еринде бираз ашады,  шайдан да увыртлады. Сонъ ол оьзининъ янына мени шакырды. Мен келгенде, колы ман акырын басымнан сыйпады. Ол аьр заман да соьйтип этетаган эди. Соьйтип бу йол да этти. Мен онынъ энъ ызгы кере басымды сыйпап турганын бала болганыма билмедим. Билмесем де юрегим бир зат сезди», – дейди Р.Курманалиев атасынынъ энъ ызгы саьати акында.

Эндиги биз Ризадынъ оьзи акында бир-эки авыз соьз айтпасак болмайды.

М.Ханов.

(Ызы болаяк).

Суьвретлерде: М.Курманалиев; онынъ хатыны Валида.