БАЛ ТАТЫГАН АЬСЕРДЕ (Повесть. Экинши кесеги.)

МАГОМЕТ КОЖАЕВ

(Басы 17, 19, 20, 27, 33, 35-нши номерлерде)
        Не шаклы йырламага суьетаган болсам да, ама анъ ман,  куьй мен, музыка ман  яран болмага амал табалмадым. Себеби не десенъиз – сол  баягы музыкальный слух  йоклыгы. «Музыкальный слух»  дегенге ногайша кайтип айтылынады экен деп коьп ойладым, сол соьздинъ маьнесин кайтип те айландырып карадым, тил мен, анъ ман каьр шегетаган досларым ман да маслагат этип карадым, ама бир ойга келип болмадык, мине бу деп бир соьзде токтамадык.  Бу анъламнынъ маьнесин шешпеге аьлимлеримиз, язувшыларымыз, окытувшыларымыз, тил маьселелери мен кызыксынатаган баска аьдемлеримиз ярдамласар деп ойлайман. Мен аьли уьшин сол маьнеди «анъга сагыр» деген эки соьз бен анълатып турайым.
       Узын соьздинъ кыскасы, анъга сагыр  болганнан  себеп йырлап бажармайтаган эдим, аьдемлер бар ерде йырламага уялатаган эдим, дурыс йырламаспан  деп.Яде солай да куьшли йырламага суьйсем, тавысымды шыгармай, эринлеримди йыбырдатаман. Меним анъга сагырлыгым йырлап болмайтаганым ман кутылмайды, мага онынъ баска баьлелери де тиеди. Сондай сагырлыгымнан тура мен туьрли кужырлы аьллерге туьскенмен. Солардынъ биревин айтайым. Йогарыда айтылганлай, школада туьрли кешликлер, сол кешликлерде туьрли ойынлар озгарылатаган эди. Бир кере кешликте мунавдай ойын басланды. Музыка занъырайды (ол заман школада кобыздан баска музыка йок), ойында катнасатаган 5 аьдем туьзилип,  бир-бирисининъ ызыннан юредилер. Кобыз токтаганлай ок туьзилип юргенлер, салынган 4 олтыргышларга олтырмага кереклер. Аьдем бесев, олтыргышлар доьртев, сабыр айланган аьдем олтыргышсыз калады. Кобызды тартаяткан аьдем кашан суьйсе, сол заман токтатады, онынъ кашан токтатаягын  бирев де билмейди. Олтырып уьлгирмеген аьдем, йыр йырлайды яде ятлав айтады. Сол ойынлардынъ биревинде  5 аьдемнинъ ишинде мен де бар эдим. Кобыз тартылып басланды, биз, ойында катнасатаганлар, бир-биримиздинъ артыннан туьзилип, юрип баслаймыз. Кобыз тартылады, биз юремиз, кобыз тартылады, биз юремиз. Мен де юруьвде.  Бир заманда тоьгеректегилердинъ куьлкисин эситемен. Олардынъ куьлкисининъ  себеби – кобыз коьпте токтаган экентагы, меним доьрт йолдасым да олтыргышларды байырлап  олтырып, мени карап туры экенлер. Аь мен болсам, кобыздынъ токтаганын да анъламай, эситпей, сезбей, сол юруьвде экенмен. Меним анъга сагырлыгым сондай аьлге де етеди.
       Оьзим ялгыз калганда, бирев де йок ерде яным суьйгенде йырлайман. Боьтен де, кой шерет мезгилде  авлакта  кой багып юргенде, биревден де уялмай, болган шаклы тавысымды шыгарып йырлайтаган эдим. Кимнен уялайым, мени койлардан баска бирев де эситпейди. 
       Кайтип айтсам да, йырды суьемен, йырды сыйлайман. Йыр аьдемнинъ коьнъилине, юрегине етеди, онынъ ойларына, сезимлерине ийги себебин этеди деп ойлайман. Йырлар, оьзек те, туьрли боладылар. Мен аьруьв йырдынъ акында соьйлеймен.
       Сиз йырды яратып тынълап турган  аьдемлердинъ юзлерине карагансыз ба?! Олардынъ юзинде саьвле ойнайды, коьз-леринде юмсак ярык йылтырайды. Мага коьре, йыр тынълаган аьсерде  аьдемнинъ коьнъили яшавдагы увак ойлардан, ашувдан, куьнлевден, яманлык йоравдан тазаланады, онынъ юрегинде яхшылыктан, баьри де аьдемлерге суьйимнен баска зат болмайды. Оьзек те, йырдынъ ызгы анълары занъырап тынганнан сонъ, куьнши аьдем сол баягы кебине келеди, намарт аьдем намартлыгын баслайды, яман аьдем кара ойларына коьмиледи. Не этерсинъ, ондайларды сонда ок туьзетуьв кыйын. Ама баьри яманлыклардан тазаланып йыр тынълаган аьдемнинъ  коьнъилинде сол йырдан бир ийги ыз сама калатаган болар деп ойлайман. Бир зат сама…Бир тамшы яхшылык, бир тамшы ийгилик, бир тамшы намыс, бир тамшы йигитлик, бир тамшы суьйим  сама косылатагандыр деп сенемен. Яхшылык болмаса, ыспайлык болмаса, аьдемлер арасында бир-бирисин сыйлав болмаса, яраткан аьдемине суьйим болмаса бу дуныядынъ не куьези бар.
       Бу дуныяда йорыкты, оьзек те, оькимет шыгарган законлар ыслайды. Ама законнан баска болып, бу яшавды йорыкластыратаган аьдемшилик тувыл ма?! Яманлык, намартлык,  аькис  ис этпеге аьдемлерди тартынтатаган намыс тувыл ма?! Мага коьре, йыр, коьнъилди авлав ман бирге, аьдемде сондай ийги сезимлерди тербияламага тийисли.    
       Кеширинъиз, хабарымды боьлип, ойларыма коьмилгениме.
       Школа яшавымыз акында хабарымды бардырайым. 

       Сегизинши класста болса ярайды деп ойлайман, бизим класс етекшимиз Зинаида Васильевна Ярикова бизге биюв кешлигин озгарды. Тек окытувшымыз бизге катырып, кешлик 9 саьтте кутылады эм баьримиз де уьйге кайтаягымызды билдирди эм столдынъ уьстине занъыравы бар саьатти салды. Ол заман  бизде магнитофон яде аьлигидегиндей  баска музыкалык алат йок, сонынъ уьшин де бизге бийимеге кобызды бизи мен бир класста окыйтаган Асан-Али Оразгулов  шалады. Сонъында А.Оразгулов Махачкалада культпросвет училищесин окып кутарып, белгили музыкант болды. Тек тенъимиздинъ яшавы онъалмады,  орта ясларында  дуныядан кетти.
       Кобыз тартып болганнынъ ийги ягы да бар – кобызшыды  кызлар артык яратадылар. Ама кобызшы баскалар ман бирге косылып  оьзи бийип болмайды. Сол ягы яман. Биз  шерет-шерет пен кызларды шакырып, завк этип бийиймиз.Кайсы класста да аьр бир кедединъ артык ярататаган кызы болады. Сол кешликте де аьр ким оьзи ярататаган кыз бан коьп бийимеге шалыскандыр деп ойлайман.
      Асан-Али кобыз тартады, биз бийиймиз. Кешлик бизге солай да яраган болартагы, биз саьатти, окытувшымызга билдирмей, бир саьатке артка кайтарганмыз. Биз бийиймиз, биз бен косылып класс етекшимиз  де бийийди, шерет-шерет пен оны да шакырамыз. Бир заманда Зинаида Васильевна «бу тогыз саьат не кеш болады» деп ойлагандыртагы… Узын соьздинъ кыскасы, бизим алдавымыз билинди. Зинаида Васильевна бизге шамланды: «Сиз неге солай эттинъиз. Белки, мага 9 саьатте уьйде болмага керек болгандыр – конак келеектир яде мен оьзим бир ерге бараяк болгандырман».
       Хыйлы заманнан сонъ сол кешликтинъ тагы да бир «сыры» билинди. Мен йогарыда айтып кеткенлей, аьр бир класста кимнинъ де оьзи ярататаган кызы болады. Оьзек те, Асан-Алидинъ де оьзи ярататаган кызы болган. Оны ол бир тенъимизге куьнлейди экен. Сол тенъимиз  Асан-Али ярататаган кызды биювге шакырганда, ол  кобызды бир аз заман шалып, токтата кояды экен. Кобыз токтаганлай ок биюв де токтайды, косаклар айырылып, аьр кайсы оьз ерине кайтады. Соьйтип кобызшымыз сол кедеге оьзи ярататаган кыз бан бийимеге амал бермепти. Кобызшы болганнынъ сондай ийги ягы да бар экен.

(Ызы болаяк)
Суьвретте: З.Ярикова аьлиги заманда.