Орыслар — Дагестанда ___________________
Дагестанда аьли патша заманында эм Советлер йылларында келип яшайтаган орыс халкынынъ маьселеси баска ерлердегиндей болып, 1990-ншы йылларда, Совет Союзы бузылувы ман бирге басланган. Дурыс, ызгы йылларда элимизде бу ягыннан аз туьрленислер болмаган, солардынъ хыйлысы ийги туьрленислер. Республикада миллетлер эм конфессиялар ара илинисуьвлер азайды. Дагестан халкларынынъ бирлиги, тыпаклыгы беркиди. Россия бойынша республикадынъ сыйы да заьлимдей оьсти. Коьплеген россия газеталарынынъ эм журналларынынъ бетлериннен «кавказ миллетли сыпат» деген термин тайды. Чечня Дагестанга криминал «савгалайтаган» республика сырасыннан шыкты. Коьшуьвлер де иркилип баслады. Болса да, республика ериннен эндиги де орыс яшавшылардынъ коьшип кетуьвлери токтамайды. Ол зат орыс яшавшылардынъ маьселелери бойынша ДР Оькимет комиссиясынынъ куьш салувына карамастан иркилмейди. Сонынъ акында Хасавюрт каладынъ Орыс ямагатынынъ председатели Геннадий Авраимов оьз ойын билдирген. Онынъ айтувы ман, ДР Оькимет комиссиясынынъ аьр бир йыйынынынъ ниети ак, ол миллетлер ара катнасувларды, шыдамлыкты, россия эм дагестан маданиятларынынъ, аьдетлерининъ, аьдет йорыкларынынъ байлыкларын ийгилендируьв куллыгын белсенлетуьвге демевлик этеди. Соны ман бирге, дейди ол, Комиссия орыс яшавшылардынъ коьшип кетуьвин тоьменлетуьвге эм олардынъ республикага кайтувы уьшин тийисли шартлар туьзуьв шараларын оьткеруьвге бас маьне береди. Болса да, Г.Авраимовтынъ ойы ман, бу исти тоьменнен баслав керегеди, неге десе «орыс тилли яшавшылардынъ» маьселелерин тек муниципаллык оьлшеминде шешпеге болады.
Г.Авраимов XXI оьмирдинъ басында каладынъ алдынгы аькимбасынынъ аьрекети мен кабыл этилинген орыс яшавшылардынъ айырым ыхтыярлы статусы акында токтас оьзининъ ийги ягын коьрсетти деген. Ол не десенъиз, орыс яшавшыларга кезексиз аьлде ер участокларын, ясларга окувга туьсуьвге эм иске ерлесуьвге льготалар беруьв, олардынъ кавыфсызлыгын канагатлав, яшав аьдетлерин толтырувга ярдамласув эм сондай баска онъайлыклар эди. Хасавюрттан орыслардынъ коьшип кетуьвлери заьлимдей тоьменледи.
Белки, дурысында да маьселеди муниципаллык оьлшеминде шешпеге керек болар? Айырып айтканда, уьйшилик оьлшеминде. Республикада яшайтаган орыс яшавшылары ерли халклардынъ менталитетин, аьдетлерин сыйлап, оьзлери де законды эм йорыкты тутувшы болган саялы дагестанлылар ман тенъ ыхтыярлар ман пайдаланмага боладылар. Яшав оьзи коьрсеткенлей, сондай талаплавларды бузбай тутув кайсы бир миллетлер ара эм конфессиялар ара аьллесуьв соравлары бойынша оьткерилетаган конференциялардан, семинарлардан, диспутлар эм тоьгерек столлардан да пайдалы.
Орысларды коршалав ниет пен не шаклы ялынлы соьзлер айтылса да эм оькимет бойынша не шаклы карарлар алынса да, олардынъ миллет республикаларыннан, сонынъ санында Дагестаннан коьшуьвлери болып тураяк, неге десе ол зат аьдемлердинъ эрки мен тувыл, ол зат яшав ман байланыслы.
Элбетте, Совет властининъ баслапкы йылларында орыслар экономикада, билимлендируьв, савлык саклав, маданият тармакларында алды орынларды алып келгенлер. Олар баьри кардаш республикаларына да оьзлерининъ уьйкен коьмегин эткенлер. Аьлиги замандагы, айтпага, бизим республикадагы миллет интеллигенциясы, кадрлары баьриси де орыс окытувшылардынъ, медиклердинъ, баска специалистлердинъ аркасы ман тербияланып оьскенлер. Болса да сонъында баьри миллетлерде де оьз кадрлары, специалистлери оьстилер. Эндигиси, дурысын айтсак, олардынъ оьзлерине республикада ис орынлары етиспейди эм коьп ягыннан ясларымыз элимиздинъ баска ерлерине куллык излеп, оьзлери коьшедилер. Сол себептен ис орынларынынъ етиспевлиги – ол тек республикадагы орыс яшавшылары уьшин де тувыл, баьриси уьшин де ортак маьселе. Дагестаннынъ Аькимбасы В.Васильев, Оькимет етекшиси А.Здунов бу маьселеди шешуьвге буьгуьнлерде уьйкен маьне бередилер. Эм олар соны шешерлер деген сенимлик бар.
