ЗУБАИР АДЖИБАЕВ
МАГОМЕТ КОЖАЕВ
(Басы 46-ншы номерде)
Караногай район 1933-нши йылга дейим Дагестан Республикасынынъ сырасына кирген. 1933-нши йылдан алып Кизляр округында сырасында Орджоникидзе крайынынъ сырасында болган, сонъ 1944-нши йылдынъ 22-нши мартыннан алып 1957-нши йылдынъ 9-ншы январине дейим Грозный областине киреди. 1957-нши йыл тагы да Дагестан Республикасынынъ сырасына туьседи. Бу баьри де коьшуьвлер, бир территориаллык администрациясынынъ сырасыннан баскасына орынластырув районнынъ социал-экономикалык яктан бир кепте оьрленуьвине оьзининъ кери тартатаган себебин этпей коймаган.
1926-ншы йыл Караногай кантонда 11 авыл Советлер болган, олардынъ сырасына 124 авыллар киретаган болган, 1929-1930-ншы й.й. район еринде 115 авыл саналатаган болган эм олар 16 авыл Советлерде бириккенлер.
Районда айтылган йылларда эгиншилик осал кепте оьскен, неге десе ногай халкынынъ коьшпели яшавы ер мен каьр шегуьвге тыйдажылык эткен. Сол йылларда район яшавшылары, коьбисинше, мал ман каьр шеккен.1929-1930 й.й. районда биринши коллективный хозяйстволар туьзилип баслайдылар, солардынъ ишинде биринши артельлер «Коммунист» Сылув-Тоьбе авылында, «Красный чабан» Батыр-Мурза авылында, «Красная Звезда» Орта-Тоьбе авылында эм «Чабанский» Аксак авылында.
Районнынъ туьзилуьв мезгилине 1929-ншы йылдынъ июль айына 2500 йылкы, 2000 тувар мал, 53 000 койлар эм эшкилер саналган, 1937-нши йылга болса, йылкылар саны 5000-га, тувар мал саны 8000-га, койлар эм эшкилер саны 130 000-га еткен. Айтканлай, тек 1935-нши йыл район оьзининъ социал-экономикалык оьсуьвинде, боьтен де, малшылыкта, белгили уьстинликлерге етисти. Сол мезгилге, малшылыкта биринши болып, омыравга орден такканларымыз да шыктылар. 1935-нши йыл СССР ЦИК бизим ердеслеримиз Куьлув Шандиевти Батыр-Мурза авылыннан, Юмагельди Бажуковты, Иван Примовты Червленные Буруны авылыннан бириншилер сырасында Ленин ордени мен савгалады.
Йогарыда айтылганлай, тек 1929-ншы йыл оьз басына ие район курылган сонъ партия ячейкалар эм партиядынъ район комитети туьзилдилер. Биринши болып баслангыш партийный ячейка, сырасында 12 аьдем болып, Коммунист авылында туьзиледи эм оны Ажманбет Динашев етекшилейди. Район партия организациясын Ашшыкулак районынынъ Бияш авылыннан 28 ясындагы коммунист Ажигайтар Кадылов басшылайды. ВКП (б) РК бюросынынъ сырасына 5 аьдем сайланады.
1940-ншы йыл районда 34 юк тасыйтаган эм 9 енъил автомашиналар болган. Сонынъ ишинде «Червленные буруны» хозяйствосында 3 юк тасыйтаган эм 2 енъил, МТС-та 7 юк тасыйтаган, 2 енъил, колхозларда 15 юк тасыйтаган, баска учреждениелерде 9 юк тасыйтаган эм 5 енъил автомашиналар болган. Кизляр кала эм Коясыл арасында радиолиния салынады.
Районда 6 почта предприятиелери аьрекет эткенлер, сонынъ ишинде бесеви авылларда, биреви район орталыгында.
Авыллар арасында телефон байланыс болмаган. Район орталыгында 1 радиоузел эм 125 радиоточкалар куллык эткенлер. Коммутатордан 40 телефон абонентлер ислегенлер, 1941-нши йылга олардынъ санын 60-ка еткермеге белгиленген эди. Солай ок машина-трактор станцияга эм авылларга дейим 139 шакырымга телефон линиясын салув соравы шешилип баслаган эди. Телефон байланыс йоклыгыннан себеп авыллар эм район орталыгы ара 50-80 шакырымга дейим ат коьлик юретаган болган. Боьтен де, Сары-Сув эм Бошан авыл Советлери ара, яравлы йоллардынъ йоклыгыннан, байланыс тек ат коьлик пен озгарылатаган эди.
Биз бу ерде соьзимизди боьлип, аьлиги Сары-Сув авылынынъ курылувы акында бир-эки авыз соьз айтып кетейик. Сары-Сув эм Бошан авыл Советлерининъ ерлеринде йырмадан артык кишкей авыллар орынласкан болганлар. Сол авылларга баратаган йоллар да, клублар да, китапханалар да, эмлев пунктлар да йок эди. Бу эки Советлердинъ авылларын Захар деген фельдшер ат арба ман юрип аьжетсизлейтаган эди. Бу авылларды, кайсы яктан болса да, аьжетсизлевде йолыгатаган кыйынлыклар ман байланыслы болып, Караногай райисполком 1934-1935й.й. оларды аьлиги Сары-Сув авылдынъ ерине коьширмеге деп Дагестан етекшилери алдына тилек салады. Сол токтас райисполкомга К.Шураев етекшилик этетаган мезгилде алынган. Патшалык оларга курылыс материаллар шыгарды эм эки боьлмели бир кепли уьйлер салынып басландылар. Уьйлердинъ тоьбелерине черепица ябылатаган эди. Эм 1936-37 й.й. бириншилерден болып Сары-Сув станицасынынъ яшавшылары коьшип баслайдылар. Бу куллыкты алдынгы Сары-Сув авыл Советининъ председатели Заргиси Каражиев басшылайды. (З.Каражиев оьз заманынынъ билимли аьдемлерининъ бириси болган, орыс тилинде таза соьйлеген. Уллы Аталык согысында ян берген). Янъы ерге ерлескен яшавшылар авылын Сары-Сув деп атайдылар. Яшавшылар оьз авылы курылганлы 70 йыллыгын белгилегени коьп узак болмады.
Энди ол замандагы байланыслар акында оьзимиздинъ хабарымызга кайтайык. Радиоузелге деп мекан салмага керек болды, неге десе районда бар техникалык алатлар 25 шакырымнан узак ерге хабар йибермеге амал бермейтаган эдилер. Терекли-Мектебтинъ касындагы Казимир, Нариман, Кутлы-Тоьбе, Маштак-Куйы, Адиль авылларга 350 радиоточка салынмага каралды. Кумлы, Орта-Тоьбе, Сары-Сув, Бошан авыллардынъ узаклыгыннан тура оларга 600-700 радиоточкаларга радиоузел керегетаган эди.
Аьлиги заманнынъ ясларынынъ тамашасы келмеге де болады, бизде радиоточкалар акында не коьп язып калдылар, радиоды кулланувдынъ не кыйынлыгы бар экен деп, телефон ман соьйлемеге болмай ма экен деп. Биз йогарыда белгилегенлей, сав районга коммутатор аркасында 40 телефонга амал болган. Аьлиги кептеги радиолар, телевизорлар, телефонлар эсте де болмаган. Сол йылларда районымыз саламыз деген телефон линиялар, радиоузеллер яшавга шыгарылмай калды, неге десе Уллы Аталык согысы басланды.
(Ызы болаяк)
