УСТА

    Ногайда «Оьлген сыйырдынъ суьти таьтли болады» деген бир аьруьв айтув бар. Сол саялы замандаслар, калемдаслар аьсеринде, татувы барда, акыйкатлай да дурысын язып кетсек, келеекте яс несилге де енъил болаяк, олардынъ илми-актарув излевлеринде. Аьр бир истинъ, ногайша айтканлай, эгесуьвге тийисли тувыл баганага байлангандай акыйкат ери бар. Мысалы, «Айланай» ансамблининъ негизин туьзуьвши, СССР суьвретшилерининъ агзасы, ногай халкынынъ айтылган йигити Сраждин Самедин увылы Батыров болады. Мунда артык соьз керекпейди. Меним «Памяти друзей» деген китабимде тоькпей, шашпай язылган, кайтип сол ансамбль курылганы. Мен ога шайыт, неге десенъиз, сол ансамбльдинъ биринши музыкалык етекшиси болып Сраждиннинъ онъ колында «Айланайдынъ» негизин туьзуьвде басыннан сонъына дейим ярдамласып турганман. Окып карасанъыз, баьри затты да туьсинерсиз. Китаптинъ ишинде «Айланай» ансамблининъ Сраждин Батыровтынъ колы ман туьзилген энъ де биринши программасы бар. Сол программа ман танысып, аьр бир номерин шелтеп, баа берип каранъыз эм сиз сол саьат туьсинерсиз ким кайдай ис эткенин бу коллективте бас деп курылып турган мезгилинде. Мен кайтаралап айтаман, энъ де биринши программасынынъ негизин салувда.

      Бизден сонъ да «Айланай» ансамблининъ оьрленуьвине кол салганлар да бар. Олар: Наьсипхан Шамбилова, Хамит Якубов, Умар Ваисов. Тек Сраждин Батыровтынъ эм Яхъя Кудайбердиевтинъ ызыннан сонъ. Бар артистлер, ойнавшылар эм биювшилер олардынъ орынлары эм ислери баска. Сол вакытта куллык юриткен маданият боьлигининъ етекшиси Нарбийке Арслановна Муталлаповадынъ коьзининъ алдыннан оьткен сосы ислер деп туьсинмеге керек. Онынъ ис йорыгы бир «Айланай» тувыл да, савлай районнынъ маданият тармагы болган. Мен сизге янъылмай дурысын соьйленъиз дегим келеди. «Соьздинъ савы яхшы» деген халкымыз. Келеекте соьзимизди тоьбелестирмес, авыстырмас уьшин мен сизге домбырадынъ янъыдан, бизим яшавга кайтип кайтканын айтып кетейим.

     1984-нши йыл Ленинград каласыннан уьйге мен оьзимнинъ домбырам ман келдим. 1980-нши йылларда Кошманбет экевимиз, Казахстаннан досларга аькелдирип оркестровый домбыралар ман таныстык. Кошманбет оьзининъ биринши домбырасын Алма-Атага окымага барганда казах досы, домбырашы Акылбек деген йигитке сайлаттырып туькеннен сатып алган. Ога дейим мен авылда баладан алып нагаш атам Нурмамбет Баубековтынъ домбырасында ойнап, аз-маз шертип баслаганман. Сол домбыра аьли де бар. Нагашатам дуныядан кешкенде, энем Авезиет оны Ленин авылда яшайтаган Шаьмшит нагашакамызга берген. Сонъ ол туьскен онынъ увылы Янгазы ювыгымыздынъ колына. Сол домбыра бу куьнде олардынъ тувдыкларында, уьйде илинип турады. Заманында меним нагашатам Нурмамбет Баубековка сол домбырады Адиль Нурлыбаевтинъ атасы Карагас авылдан, Оьтемис (яткан ерлери еннетли болсын) давга дейим савгалап берген.  

      Энъ де бириншилей, «Алты кыз» сазын мен уьйренгенмен кобызшы досым Асан-Али Оразгуловтан. Онынъ атасы Якуб Оразгулов авыл-элимизде айтылган домбырашылар тукымыннан болган. Якубтынъ атасы Сокыр, уьйкен агалары Акмурза, иниси Аскерхан (Аштархан) домбырадынъ сазларын туьбине еткерип шалатаганлардынъ сойыннан эдилер. Олар ойнайтаган домбыралар бурынгы ногай домбыралар 7,9,11 эм де 12 пернели. Сол домбырада ойналган сазлар, оркестрга уйытылган домбыралардынъ ойнавыннан бир аз баска туьрли болып шыгадылар. Мен Якубтан сазларды 1981-нши йыл таркавларга келгенде язганман. Меннен сонъ Зафира Магомедова-карындасымыз да оны Махачкалада ногай радиосына язып алган. Балалыгымызда Якуб-акамыз бизди домбырага янастырмайтаган эди. Биз астаакырын уьйкенлер йыйылып олтырганда сыгалап карап, тынълайтаган эдик домбырадынъ шалувын. Асан-Али досым хыйлы затлар билетаган эди. Якуб-акай йок заманда, биз ясыртыннан домбырады шертетаган эдик. Асан-Али досымнынъ анасы Аьрти-абамыз юзи юмсак сав аьдем эди. «Ваьре, ваьре, атанъ коьрип коймасын», – деп тынышсызланатаган эди, бизге карап. «Домбырады алган еринъизге салынъыз, кеделер», – дер эди. Оннан калса, Якуб эм меним атам Таймасхан бизим гитарада ойнаганымызды макул коьрмейтаган эди. Болса да, сонъында Асан-Али экевимиздинъ кобызшы болаягымызга разы болып, бизди музыкага окымага йибердилер.

     1984-нши йыл 25-нши августта РДК-да Коьшманбет экевимиз, «Тог-Ас» деп аталган вокал дуэтин туьзип, концерт бердик. Сонда мен оркестрга онъгарылган домбырам ман биринши йол ойнап шыктым. 1976 -1979- ншы йылларда РДК-да мен коьркем етекшиси болып куллык эткен вакытымда яс домбырашылардынъ арасында тек бир ялгыз Ахмат Озганбаевти билетаган эдим. Онынъ сол замандагы суьврети де болмага керек, мен коьргенмен. 1984-нши йылга дейим де яслардынъ арасында домбырада ойнап бир инсанды да коьрмедим. Эгер де болган болса, бир белгиси калмага керек эди.

      1984-нши йыл куллыкка туьскенлей ок та, мен бас деп «Тулпар» деген эстрада вокал-саз алатлар (ВИА) эм «САЗ» деген ансамбльлерин туьздим. «Айланай» ансамблимиздинъ биринши программасын туьзип турганда, 1986-ншы йыл мен Алма-Атага барып, бир неше домбыра ясаттырганман. Совхозларда акша йоклыктан домбыраларымыз бек кеш келген. «Айланай» ансамбли туьзилип турган мезгилде меним «САЗ» деген саз алатлы ансамблимнинъ домбыралары ман ойнап турганмыз. Сол эки арада, Буйнакск каласына барып, Изамутдин Бадрудинов деген устага 10 домбыра ясамага буйым берип келгенмен. «Айланай» ансамблимиздинъ концерти тувра биринши йол болаяктан алдын Буйнакск калага Кумлы авылынынъ Темирхан Зарманбетов деген шофер йигити мен барып, 10 домбырамызды алып кайтканман. Йолда, Грозный калада куллыгымды битирип, Червленныйда токтап (Ораз авыл) Алыпкаш, Бурлиант Бабаевлер мен ювык танысып, конак болганым бу куьнге дейим де эсимде.

     Мага дейим Изамутдин-уста бир эки домбыра ясапты эди. Сол домбыралар мага ярамады, неге десе олар бизикине усамайды. Мен ога оьзимнинъ ойымды айттым. Сонъ ол мен тилегендей этип ясамага шалысты. Бираз келистирди бизикине. Болса да, сол 10 домбыралардынъ пернелери темир эди, каснагы да ойылып ясалган. Бизим домбыраларда каснакты айырып, карбыздай тилип ясайды. Пернелери де шектен яде буьгуьнги лескалардан уьзилмесин, тез тозбасын эм шалт согув музыкалык техникасына шыдасын деп аьзирленеди. Меним баьри тилегимди этип болмады. Болса да, савлай да домбырадынъ кобдасы бизим домбырага усайтаган эди. Сол домбыралардынъ биревин мен Асав Султанбековка савга этип бергенмен. Алдын да мен Асавга Казахстаннан аькелген «САЗ» ансамблимнинъ бир домбырасын савгалаганман. Алибий Романовтынъ саният мектебте окыйтаган авыл балаларына деп Изамутдин-уста 10 домбыра ясаган. Сол домбыраларды ясаганда, мен ога пернелерин пластмассадан ясап уйыттагы деп тиледим. Пластмасса темирден юмсак, бизим ногай домбырадынъ сесине усайды. 1994-нши йыл ногай саз алатлар оькимет оркестри курылганда, Алма-Атага иним Мурат Заргишиев пен барып, сав оркестрге 30-дан артык коьп туьрли саз алатларын аькелгенмен. Кызылкайрат деген районда, Алма-Атадынъ туьбинде, Аминат-абамыз, Расиль Акбиевичтинъ аьптесининъ уьйинде сыйлы конак болып, оьз исимизди бардырганмыз. Кайтканда Минеральные Воды каласында бизди Ахмат инимиз Ханмурзаев «УАЗ» маркалы автомашинасы ман карсы алган.

     1997-нши йыл районымыздынъ етекшиси Рашид Танъатар увылы Мурзагишиевтинъ колтыклавы ман тагы да Алма-Атага йол алып, оркестримиздинъ домбырашысы Юсуп Нариман увылы Бабаевти Казахстан Республикасынынъ Курмангазы атындагы миллет консерваториясына окымага элтегенмен. Казахстаннынъ Курмангазы атындагы миллет консерваториясынынъ ректоры, дуныя юзинде белгили пианистка, республикадынъ мине деп айтылган халк артисткасы Жания Яхъя кызы Абубакирова ман ювык танысып, Юсупты окувга ерлестиргенмен. Казах досларымыз бизге сол вакытта эм оннан сонъында да мутпастай яхшылык эттилер. Юсуп Бабаев бириншилер сырасында, миллет саз алатларды аьзирлев бойынша устасы деген кесписине тийисли болып, колына шайытлама кагытын да алып кайткан. ТереклиМектебке кайтып келгенде, оьзине байыр мастерской ашпага да ярдам эткенмен. Меним соьзимди туткан сол замандагы районымыздынъ етекшилерининъ бириси Солтан Ажакай увылы Акманбетов болады. Сол мастерской халкымыздынъ ХХ оьмирдеги тарихинде биринши деп саналады. Юсуп-инимиздинъ ясы кыска болды. Он йыл узагына домбыралар ясап, халкымызды кувандырып турганда, капылыстан яшавдан тайды. Оькинишке, оьзиннен сонъ бир уста да калдырмады.

      Бола-болганлы бизим халкымызда домбыра ясалып келген, эм бу усталык бир де уьзилмеген. Солардынъ бириси – белгили домбырашымыз Каирбек Межитов (яткан ери ярык болсын) эди. 1960-ншы йыллардан алып, аьр йыл элине кайтканда, кардаш-тувганларына оьзи ясаган домбырасын савгалайтаган болган. Мысалы, Нариманда Осман Баймуратов, Терекли-Мектебтеги кардашы Умар Калманбетов уьйлеринде онынъ домбыралары сакланмага керек. Каирбек-агайымыздан да Кошманбет экевимиз 1982-1983-нши йылларда сазлар язып алганмыз. Каирбек-агамнынъ мага савга этип берген оьз колы ман ясаган домбырасын йойылмасын деп баска саз алатлар ман косып, бизим музейге тапшырганман. Меннен баска авылдасларымыз да ата-бабаларынынъ домбыраларын музейге берселер, бек яхшы болаяк эди. Билмей калып бузсанъыз яде йойсанъыз оьз-оьзинъизди кеширмессинъиз эм ата ларынъыздынъ да сыйын ерге туьсирерсиз. Тагы да, мен биле турып, Терекли-Мектебтен-агавымыз Куьлмамбет Байрамешов та домбыралар ясайтаган эди. Мага аькелип коьрсеткен. «Яхъя-иним, калай коьресинъ меним домбыраларымды», – деп мага келгенде, мен агавга оьз ойымды айтканман.

     Хыйлыдан бери Дербент каласында оьзининъ уьйинде кишкей байыр мастерскойында Ильяс Кидирниязов та домбыралар ясап, оьз яратувшылыгын бардырады. Ильяс-агамызды коьп аьдемлер районда танымай болар, ол композиторымыз Зиявдин (Шавкей) Кидирниязовтынъ агасы болады, кесписи – музыкант. Махачкалада бир йылларда окыганмыз. 2016- ншы йыл маданият боьлигининъ етекшисининъ исин юритип турган мезгилимде Терекли-Мектебте маданият орталыгында аьли де бир мастерской ашпага себеп болды. Язувшы Валерий Казаков бир коьрискенде мага: «Менде Казахстаннан келген Ахмед деген яс режиссер болып куллык этеди. Ол ястынъ режиссер кесписи коьп бетинде телеберуьвлер мен байланыслы, бизим драмтеатрында 2016-ншы йылдынъ ызында онынъ мени мен туьзген келисуьви битеди. Яхъя, онынъ баскалай бир домбыра ясайтаган кесписи бар. Бизим ясларда домбырага коьп аваслыгы йок. Бир яс уьйренеди усайды. Сен оны оьзинъ мен аькетсенъ», – деген маслагатын берди. Бу соьз – ак соьз, Валера-агамнынъ басы сав. Мен ога сонда ок ашык явап бермедим, болса да калай этеегимди ойлап басладым. Сонъ бир куьн мага Алибий Романов янасты. «Яхъя Таймасхан увылы, Кобанда бир казах пан досластым, домбыра ясайды экен. Янында турып карадым, мен де бажараякпан. Ясап та шалыстым, болганман да ол сырын ашпайды. Ога бир аз акша болган болса, бир яхшы болаяк эди», – деген ойын билдирди. Сол заман танъкылык эди, эбимиз болмады. Ама мен уйкламайман, ойымда – домбыра устасы казах. Колымнан келген затты аьзирлеп, миграционный паспортшылар ман да маслагатластым. Соьйткенлей, йылдынъ ортасы да агып келип калды. Май айында бир шеркеш досымнынъ мерекесине бармага деп ниетлендим. Алибийге айттым: «Сен занъ сок казах досынъа, Ногай район администрациясынынъ маданият боьлигининъ етекшиси келеятыр бир мерекеге, сени мен коьрисип соьйлемеге суьеди», – деп.

      Келгенлей ок, «Черкесск» деген конак уьйинде ерлесип, казах устага да бир орын алып, сыйлап, шеркеш досымнынъ яхшылыгын да коьтерип, уьш агалы-инили болып конак уьйге кайтып келдик. Казах йигиттинъ аты Ахмед болып шыкты. Хабарласып ювык танысканда белгили болды, Ахмедбавырдасымыз Ногай районда да конак та болып кетипти, тек мен оны билмей калыппан. Билген болсам, Ахмедтинъ уста сырын эрте де шештиреек эдим. Яхшылыктынъ кеши йок деген. Караногайга келгенде, ога куллык береегимди эм орынластыраягымды туьсиндирдим. «Энъ де бас борышынъ Келдимурат Куруптурсунов пан Алибий Романовты уьйретесинъ домбыра ясавга», – дедим. Оннан калса, соьз берип сендирдим энъ биринши домбыраларынынъ бирисин оьзиме сатып алаякка. Баьри соьзимди де туттым. Шуькир аьлхамдулла, Алибий де, Келдимурат та яхшы усталар болып шыктылар. Олардынъ ясаган домбыралары ман балаларымыз кутыртып ойнап, сазларга уьйренедилер. Аьр кайсынъыз да, район маданият меканындагы мастерскойга барып, кайдай суьйсенъиз, домбыра ясаттырып алмага боласыз.

Я.Кудайбердиев, композитор эм дирижер.