Яшавда ыз
Галима Курганова
Уьстимиздеги 2024-нши йыл мерекели оьзгерислерге бай: республикамыз Дагестаннынъ Язувшылар Союзынынъ 90 йыллыгын, республикамыздынъ лезгин шаири Сулейман Стальскийскийдинъ – 155 йыллыгын, лак шаири Эффенди Капиевтинъ – 115 йыллыгын, ногай шаири Гамзат Аджигельдиевтинъ 85 йыллыгын эм коьплеген баска аьрекетшилерининъ мерекелерин белгилейди.
Бу сыйлы мерекели оьзгерислерге багысланган шараларды коьлемлик аьлинде белгилемеге керек деген ойын айтты ДР Язувшылар Союзынынъ председатели Марина Колюбакина республика етекшиси Сергей Меликовтынъ басшылыгы ман оьткен йыл ызында озгарылган кенъесте:
– Энъ кыйынлы заманларда дагестан адабияты оьз халкы ман бирге ямагат яшавынынъ алдышылыгында дайым да болган. Бугуьнде де дагестан язувшылары эм шаирлери алдынгылар салган данъклы аьдет-йорыкларды бардырадылар.
Биз республикадынъ туьрли майданларында бу мерекели йылга багысланган шараларды озгарувда Дагестан власти ягыннан коьмек этилер деп сенемиз, – деген соьзин караткан ол республика етекшисине.
Дагестан властининъ етекшилиги мен бу баслав хош коьрилди.
Йырманшы оьмирдинъ Гомеры
Сулейман Стальский белгили шаир эм язувшы, дагестан эм лезгин поэзиясынынъ негизин салувшы болган. Онынъ яратувшылыгы лезгин тил соьзлигин эм аьдемнинъ билимлигин заьлимдей байытты.Ол тек зейинли язувшы тувыл, ямагат арасында ис суьерлиги болган патшалык аьрекетшиси деген аты калган инсан болган. Быйылгы шаралар онынъ яратувшылыгы эм бийик етисуьвлери акында эстеликке озгарылады.
Быйыл курал айында Дагестанда эм онынъ тысында Сулейман Стальский тувганлы 155 йыллыгына багысланып, коьп шаралар озгарылувы каралады.
ДР маданият министри Зарема Бутаевадынъ айтувына коьре, бас шаралар республика орталыгы Махачкалада эм шаирдинъ тувган еринде озгарылаяклар. Онынъ белгилеви мен, курал айынынъ 17-де шаирге багысланып, театрлык коьрсетуьви эм выставка уйгынлавы ман эстелик кешлиги оьтеек. Экинши куьн шатлыклы шаралар Сулейман Сталький районынынъ Ашага-Стал авылында озгарылувы планланган. Бас шара ДР Миллет музейининъ филиалы – шаирдинъ Уьй-музейинде оьтеек. Республикадынъ маданият учреждениелеринде шаирдинъ произведениелери бойынша янъы театрлык коьрсетуьвлер, китапханалар эм выставкалар проектлери, фольклор фестивальлери эм туьрли кепли баска проектлер аьзирленеди.
Илми проектлер арасында – РАН Дагестан федераллык актарув орталыгынынъ Гамзат Цадаса атындагы Тил, адабият эм саният институтынынъ «Сулейман Стальскийдинъ шаирлик асабалыгы эм аьлиги заман» мерекели илми сессиясы, солай ок бир неше тоьгерек столлар эм конференциялар.
ДР Язувшылар Союзы шаирдинъ мерекесине багыслап коьп шаралар оьткеруьвин планлаган, солардынъ арасында – Азербайджанда Россия ман аьрекет этуьв Ваькиллигинде эм Москвада Россия Язувшылар Союзында оьтеек «Сулейман Стальский – Гомер XX века» деген тоьгерек стол.
ДР Информация эм баспа агентствосы Сулейман Стальскийдинъ айырым произведениелерининъ йыйынтыгын 2 топлама этип, (орыс эм лезгин тиллеринде), шыгармага маслагат береди. Дагестан Язувшылар Союзынынъ «Гомер XX века» деген ятлавлар йыйынтыгын эм сол ок ат пан буклет шыгарув ойы бар.
Кубыла Дагестан мектеблерининъ 11-нши класслар окувшылары арасында лезгин тили бойынша республикалык олимпиада озгарылувы да каралады.
Язув блокноты ман яшавы да сонъына еткен
Совет язувшысы, шаир, аьскерши корреспондент Эффенди Капиевтинъ аты бизим элде кенъ белгили. Ол оьзининъ адабиятлык аьрекетин баслаган йылларында, баслап орыс, оьзинъ тувган лак эм янына якын кумык тиллеринде язган. Ол оьзининъ яратувшылык йолында коьплеген тав халкларынынъ асарларын орыс тилине коьширип, бир неше йыйынтыкларды баспалаган, халк авызлама яратувшылыгы ман коьп каьрлеген.
Бир неше йыллар узагында Дагестан Республикасынынъ халк язувшысы Сулейман Стальскийдинъ коьмекшиси орынында ис аьрекетин бардырган, онынъ да онлаган асарларын орыс тилине коьширген.
Уллы Аталык согысы басланган заманларда, Э.Капиев СССР Язувшылар Союзыныъ агзасы болып, сонда кетпеге асыгады, ама оны ден савлыгынынъ осаллыгына болып, Кызыл Аьскер сырасына алмайдылар. Болса да, ол карап турмайды, 1941-нши йыл оьзининъ фронтлык блокнотын баслайды. Сонда ол булай деп язады:
«Каарлы, биревди де аямайтаган, баьри согыслардынъ ишинде аьдил согыс юрип туры. Мунда сайлав этип болмайсынъ, шеттен карап турмага да амал йок. Язувшыдынъ кесписи тынышлы кеспи ишинде деп саналатаган эди… Ама аьли язувшылар да урысларда, куьресте. Шетте калмага ярамайды».
Соьйтип, Капиев тыста калмайды. Ол «Вперед за Родину» газетасынынъ аьскерши-корреспонденти эсабында согыстынъ аявсыз йоллары ман оьтпеге туьсти. Ол баьри коьрген затларын да оьзининъ фронтлык книжкаларына язып турды эм солар сонъында бизим элдинъ бир кесек эпохасынынъ литературалык маглуматлары да болдылар.
1943-нши йылдынъ канътар айында Эффенди Капиев бир кесек Совет аьскери мен босатылган Пятигорскке кирди. Сонда ол биринши кере немец-фашистлерининъ калады оккупациялаганнан сонъ, оьлгенлерди коьмеятканын коьргенин язады.
«… айлак куьшли сувык, аяз эм туман. Мине … гроблар ызлы-ызыннан туьзилип барадылар (баьриси 167), майданнынъ ян-ягыннан аьдемлер соларды коьтерип те келедилер. Колларында балалар салынганлары да бар – бир, эки, бес… ызы коьринмейди эм коьринмес пе экен?».
Пятигорск каласында Э.Капиев аьскершилер мен кесек заман болып кетеди, ол, оьзининъ авырувына карамастан, йолыннан калмайды. Сол заман онынъ блокнотында мунавдай язув да язылады:
«Менде бир аьлемет сезимлер – мен бир ерлерге алгасайман – ойларым да, юрегим де, савлай каркырам да. Билмеймен, согыстынъ ызына ма яде меним яшавымнынъ сонъына ма…».
Э.Капиевтинъ яшав оьмири соьйтип ызына ювыклады. Ол 1944-нши йылдынъ канътар айынынъ ишинде тагы да Пятигорск каласындагы госпитальге туьседи. Сонда онынъ блокноты да толады. Ол операцияга кетеектен бир такыйка алдын сол блокнотты ызына дейим толтырып, нокта салады. Онынъ яшав оьмири 35 деген санда токталды, ол яшавынынъ ызына дейим Элине ислевди, адабиятка косым этуьвде эди…
Оннан сонъ, коьп йыллар кеткенде, онынъ хатыны булай деп язады:
«Эффендиды оьлим уьйкен китап уьстинде ислеп турганда алып кетти. Онынъ ниети согыска багысланган китабин баспалав эди. Сол китапке ол коьп материаллар киргизип, согыс пан тылдынъ бир тыныста ислегенин коьрсетпеге мырады бар эди».
Эффенди Капиев Некропольдинъ орталыгында койылган. Сога Дагестан Республикасынынъ Оькимети мен эстелик те курылган. Сол эстеликти Наталья Капиева оьзининъ «Жизнь, прожитая набело» деген китабинде суьвретлеген.
Эффенди Капиевтинъ коьплеген китаплери, оьзи оьлгеннен сонъ, дуныя ярыгын коьргенлер.
Язганлары, ямгыр тамшыларындай, янды тазалайды
Айлак зейинли эм билимли ногай шаири Гамзат Аджигельдиев тувганлы бу йылдынъ карагыс айында 85 яс толаяк эди. Ол айлак аз яшаган шаирлердинъ бириси, болса да, онынъ адабиятка калдырган асабалыгы айлак уьйкен оьлшемли эм аьр кайсысынынъ да философиялык ойы бар десем, оьтирик тувыл.
Гамзат Аджигельдиев Ногай районымыздынъ орта-Тоьбе авылында тувган. Онынъ бактысы енъил озганлардан тувыл, ол айлак кишкейлей анасыннан оьксиз болып калады. Эки ясындагы бала ювыкларында, балалар уьйинде, интернатта турып, оьседи. Оьзининъ балалыгы да авыр согыс йылларына келедилер. Етимлик пен оьсуьви Гамзатка бактысынынъ авырлыгын коьтеруьвге, соларды оьтуьвге шыныктырган деп айтпага да болады. Оны аьруьв билгенлер, яшав оьмирининъ кайдай кыйын болувына да карамастан, Гамзат Аджигельдиев айлак юмсак янлы аьдем эди дейдилер. Ол яслыгында ясуьйкенлердинъ хабарларын айлак коьп тынълаган экен, сол да ога келеекте ярдамын эткен болар, неге десе атайлардынъ айткан соьзлерининъ коьбиси акыйкат эм акыллы болганлар.
Гамзат Аджигельдиев Москва каласында М.Горький атындагы литературалык институтын уьстинликли окып битирген ногайлардынъ бириси эм бириншиси. Ол сонда окыган белгили классиклер мен тар байланыс та туткан эм солар араларында сый-абырай да казанган. Онынъ сол дослыклары акында коьплеген булакларда язылганлар эм бизим газета окувшыларымыз да – билмеймиз, – деп айтып болмайдылар.
Шаирдинъ коьплеген ятлавлары йыр болып, халкымызда занъырайдылар.
Не шаклы аьдемлер онынъ ятлавларын яттан окыйдылар эм биледилер. Аьли оьз макаламда Гамзаттынъ акында аз яздым деп, неге десе онынъ акында, тувган куьнине рас барып, газетамыздынъ бетлеринде коьп макалалар боларлар, тек бу йылгы дагестанлы мерекеши шаирлерди язганда, Гамзатты да, оьзимнинъ суьйикли шаирлеримнинъ бириси акында бир авыз соьз язбай болмадым.
Шаир, бек талаплы инсан, айлак эрте кешип кетти яшавдан. Калды онынъ яшавга шыгарылмаган мыратлары. Ол, оьзининъ суьйикли орыс классиги Сергей Есениндей болып, юлдыз кимик, янып-соьнди…
Республикамыздынъ белгили эм зейинли аьдемлеримиз акынла эстеликке сый этуьв, оны саклав эм оьсип келеяткан несилге коьшируьв – аьли бизим борыш.
Галима Сагиндикова.
Суьвретлерде: С. Стальский; Э.Капиев; ГАджигельдиев.
