Оьтедилер алгасап, йыллар, бир-бирисин авыстырып, алдыга барадылар куьнлер. Коьп оьзгерислер инсанлардынъ эсиннен тайган, тек Уллы Аталыктынъ акында баьримиз де билемиз, кайгырамыз сол кан тоьгисли йылларда элимизди саклавшылар янларын бергенин эсимизге алып. Оьтедилер йыллар, аьвелгиге кетип бараган согыстынъ кыйынлы куьнлери кеткен сайын, яркын болып янады аьскершилердинъ оьлимсиз баьтирлиги. Олар бизим Аталыгымыздынъ бойсынмаслыгы уьшин, намысы уьшин куьшин аямаганлар, керек болса, отка янып, сувга да туьскенлер. Соны ман бирге биз Уллы Енъуьвди дуныяга аькелген ата-бабаларымыздынъ маьнелигин ийги этип анълаймыз.
Уллы Аталык согысы совет оькиметининъ куьшининъ эм берклигининъ уллы сынавы болды. Кавга аьр бир уьйге кирди, совет халкына кайдай уьйкен кыйынлык, кайгы аькелди. Бизим районда да согыс оьз кара намартлыгын тускамай калган аьел йок деп айтсам, оьтирик болмас. Сол заманда аьдемлерге бу согыс айлак уьйкен кайгы эди. Оьз аьвлетлерин йойыткан ата-анадынъ бактысы кыйынлы. Меним атамнынъ агасы Рашид эм аьптеси Рабиат Кирейтовлар да согыста яв ман куьрескенлер. Оькинишке, уллы енъуьвге олар биреви де етпегенлер. Бизим аьелимизде олардынъ акында мунълышылык эм оьктемлик пен айтылады. Мен де йигерли ювыкларым акында ясуьйкенлеримнен эситкенмен.
Меним абам Тайват Кирейтова – белгили ногай язувшы. Оьзининъ «Коьгилдий коьжек» деген китабинде абам ювык эм аьзиз аьдемлери акында хабарлайды.
– Меним столымда аьли де мага карап Рашид эм Рабиаттынъ суьвретлери турадылар. Рашид йырма алты ясында, Рабиат – йырма бирде эди. Олар мага савдай болып карайдылар, хабар сорагандай коьремен эм оларга, бирев хатеримди калдырса, шагынаман, бирев аьруьв айтса, соны ман да боьлисемен. Соьйтип, оьзим де эсеемен. Ах, аьли де авырыйды эски яралар, эскирсе де, олар битпейди экен, – деп язады ол аданасы эм аьптеси акында, хабарын тамамлап.
Меним де уьйимде Рашид эм Рабиат Кирейтовлардынъ суьвретлери бар. «Оьлимсиз полк» пан бирге абытлайдылар олар, абам Тайват айтканлай, савдай болып. Аьвлетлериме олардынъ акында хабарлайман, сол бек маьнели деп ойлайман, яс несил согысты мутпага керек тувыл. Оларга ата-бабаларымыздынъ баьтирлиги яшав бойынша ярык болып, ийгиликке, аьдемшиликке, йигитликке йол коьрсетпеге тийисли.
Рашид Кирейтов 1937-38-нши йылларда Нальчик каласында орынласкан конармияда куллык эткен. Сонъында Черкесск каласында баспа редакциясында ислеген, сонда яшаган. Тайват-абайдынъ эскеруьвлерине коьре, уьйге тез-тез келетаган болган, конакка оны ман бирге Фазиль Абдулжалилов та келген, олар бизим уьйкен атайымызга кардаш болган.
Кара кавга баьрисининъ де ак ниетлерин, мыратларын, ойларын йойытып таслады. Яслар йыйылып, колларына савыт-садак алып, явга карсы шыктылар. Соьйтип, Рашид Кирейтов та давга кетти. Сонъ куьздинъ ямгырлы куьнинде, тек табиатты тувыл, савлай аьдемлерди йылатып, ызлы-ызыннан авыл аьеллерине кара кагытлар келдилер. Яслар ян берген деген сувык хабар баьри авылды айланды, солардынъ ишинде Рашид Кирейтов та бар болган.
Кирейтовлардынъ уьйинде аьдемлер йыйналдылар, ата-анадынъ кайгысын ким оьлшеп болган, баласын коьрге салып, бетин тырнаган анадынъ йылавын эситкен аьдемнинъ юреги кайтип авырмасын. Соьйлейдилер келгенлер: «Буьгуьн Ауштардынъ азбарында кайгы, танълагысы куьн кимге келер экен шерет?». Карганадылар хатынлар: «Ах, сосы кавгады шыгарганнынъ эки коьзи шыгып, карманъ-серменъ этип калгай эди».
Сол куьннен юма да озды. Бир куьн Рабиат-абамыз уьйге истен келип, булай айтады экен: «Уьйде суьт-лакса ишуьвим коьп заманга созылар». Тек анасы береди маьне бу соьзлерге. Анасынынъ соравына Рабиат яваплайды: «Анам-ав, сен йылама, мен согыска кетип бараман, Рашид-аданасым уьшин оьш аларман. Мен онынъ уьшин согыспасам, ким барсын?»
Соьйтип, Рабиат Кирейтова оьзиндей кызлар ман бирге давга кетеди, радистка болып куллык этеди. Уьйине хат язады, оьзининъ акында хабарлайды. Рабиат «азбука морзе» уьйренип, штабка керекли билдируьвлерди йибереди. Рабиат тек ийги затлар язады уьйге, согыстынъ кыйынлыгы акында билдирмейди, кайдан билдирсин, анасынынъ юрегин авыртып.
Кыйынлы заманлар болган, Тайват-абам китабинде сонынъ акында хабарлайды: «Авылдан 6 шакырым ерде аэродром орынласкан. Кара кашлы самолетлар кешеси-куьндизи ушып, аэродромга етеалмасалар, бар болган бомбаларын авылга куйып кетедилер. Сонынъ арасында да шойын йол ман Кызыл аьскер коьшеди. Абайларымыз бизге манъгазылардан шыкпанъыз десе де, балаларга куьш етеме? Эшелон келеятырса, ювырамыз шойын йолга карап. Ондагы аьскершилер бизге кол булгайдылар. Эгер караборан кыз коьрсек, биз Рабиатты коьрдик деп келемиз». Сондай бир куьнде ушыны ман да оьтип бараяткан Рабиат поездтен кагыт таслап, калада токтаягын билдиреди. Ювыклар келип, Баку каласына кетип бараяткан эшелонларды тавып, Рабиатты коьрип каладылар.
Анадынъ юреги сол йылларда коьп кыйынлыклардан, кайгылардан оьткен. Болса да, сол баьри затты да шыдаган. Суьйиниши койнына сыймаган заманлар да болдылар. Бир куьн почтальон Кирейтовларга эки хат аькелди. Калтыраган коллары ман уьйкен атайымыз ашып, язылганды окыйды. Рашид увылы сав, тек яраланганын билип, коьзясларын ясырып болмайды. Увылынынъ язувын таныйды: «Яралыман, келинъиз». Баска хат Рабиаттан. Олар экеви де Кисловодск каласында госпитальде эмленип турганлар. Сейири сол, бир калада, тек баска госпитальде яткан аданас пан карындас бир-бириси акында билмейдилер. Рабиат онынъ каерде экенин билип, баьриси де Рашидке барадылар.
Рашид Кирейтов тамада лейтенант болып, согыскан сол заманларда. Оьзининъ «оьлди» деген хабар келгени акында ол булай хабарлайды: «Мени сол заман ясыртыннан барып келмеге керек ерге йиберген эдилер. Казань каласыннан татар миллетли яс Шамиль Хамидулин ман бирге кеттик. Борышымызды толтырдык, кайтканда, немецлерден бир «тил» де ала келдик. Болса да, бизди разведкага йиберген боьликтеги баьриси де кырылганлар, эки боьликти косканлар, биз сонда туьстик. Оьлген ясларга бизди де коскан болар, сога коьре уьйге сондай кагыт келген».
Оьзим ана болганда, анълайман, баладан аьзиз эм ювык аьдем бар ма дуныяда? Соьйтип, Тайват-абамыз китабинде анасынынъ соьзлерин келтиреди: «Аллага мынъ кере шуькир болсын сосы куьнди коьргениме. Сизге лейтенант, майор керек, ах сени, мага десе, ямавлы ыстан кийип, туваршы болса да, коьз алдымда турса экен балаларым». Сол тувыл ма баьри аналардынъ ойы, мыраты.
Бу йолыгыс Кирейтовлардынъ эслеринде дайымларга калган, неге десе олар ызгы кере Рашидти коьрип турганлар. Ким биле, сезди ме экен соны анадынъ юреги, тек сав йол йылап кайтты ол. Рабиат та яраланган болган, коькирегиндеги куьлледи шыгармаганлар, соны ман ол согыстынъ ызгы куьнлерине дейим юрип, уьйге де кайтып келди. Рашид Кирейтов, аьли де ярасы битпеген болса да, кайтып боьлигине кеткен. Бир кагыт келди Рашидтен уьйге: «Мен аман-эсен еттим. Бу кеше согысымыз куьшли болаякка усайды. Коьп язбага заманым йок, согыстан шыксам, тагы да язарман». Коьп узамай, сол баягы кара хабар тагы да келди Кирейтовлардынъ азбарына.
Битти согыс. Биревлер кайтып келдилер, баскалары дайымларга калдылар, яшавларын курманлык этип. Кайтып келди уьйге Рабиат-абамыз да. Тек сол суьйиниш коьпке созылмады. Рабиат согыстан сонъ Пятигорск каласына пединститутка окымага туьседи, тек коьп заман кетпей, авырып баслайды. Баслап колына бир затлар шыккан болган, сонъында коькиреги авырыйды, сондагы куьлле оьз акында билдирген болса ярайды. Соьйтип, яп-яслай Рабиат Кирейтова бир юмадынъ ишинде соьнеди. Кара ерге баласын койып, уьйкен тетемиз оьлгенше увылын караган деп эскеретаган эдилер ясуьйкенлеримиз. «Рашидим келмеспе экен» деген соьзлер мен дуныядан да кешип кеткен. Сол йылларда коьплеген аналар йолга шыгып, аьвлетлерин куьткенлер.
Авырыйды юрек. Мен де ювык аьдемлеримди сагынаман. Белки, олар яшаган болса, меним атама да, бизге де кайдай уьйкен тирев болаяк эдилер. Ясуьйкен деген кайдай аьруьв, олардынъ маслагаты, йылы соьзи бизди ийгиликке орайдылар.
Аьли де элимизде кыйынлы заманлар болып туры. Баьримиз де йигитлеримизди согысувларга йиберип, кара кагытларды алган аналар ман бирге кайгырамыз. Баьримиздинъ де ниетимиз бир – дуныяда тынышлык болсын, енъуьв мен кайтып келсин коршалавшыларымыз. Кудайга тилек саламыз. Эм эсимизде Уллы Аталык согысында катнасып, енъуьвди аькелген ата-бабаларымыз алдында басымызды иемиз.
Келип туры шоьлиме курал айы. Янъырады кырлар, туьрли туьсли шешекейлер мен яйнадылар. Быйыл биз Уллы Енъуьвдинъ 80 йыллыгын карсы алдык. Суьйиниш пен эм коьзяслар ман, неге десе сол согыста совет халкынынъ эткен баьтирлиги оьлимсиз. Йыл сайын алып шыгаман эки суьврет – Рашид эм Рабиат Кирейтовлар, олар да мени мен тынышлы яшавга сукланып, баска баьтирлеримиз бен бирге «Оьлимсиз полкынынъ» сырасында абытлайдылар. Сол тувыл ма данъклы ата-бабаларымызга этилинген уллы сый? Басымызды да, тизимизди де иемиз. Дайымларга.
В. Хаджимуратова,
Терекли-Мектеб авыл яшавшысы.
Суьвретте: Амина Хаджимуратова ювыкларынынъ суьвретлери мен.