Ис ветераны Аминат Муслимовна Кожаевадынъ яшав оьмири – ол оьз Элининъ шынты патриотынынъ, Аталыгына, турган ерине алаллыгын коьрсеткен, арымай-талмай куллык этип, оьзиннен сонъ оьсип келеятырган аркаларга авыл тарихинде коьримли ызды, халкы оьссин, оьрленсин деп онъайлыкларын туьзип келген ак ниетли йолы. Ол Кумлы авылында 1935-ншы йылдынъ курал айынынъ 9-ншы куьнинде тувган. Сол авылда оьскен, балалыгыннан алып буьгуьнге дейим бактысын сол авыл ман байлап келеди.
Янъыларда мен сыйлы ис ветераннынъ уьйинде конакта болып, ога оьз яшав йолы акында газета окувшылары ман боьлиспеге тиледим. Йылы йолыгысувымыздынъ барысында ол оьз кызыклы бактысынынъ баалы эскеруьвлери, туьрли ис аьрекетлеринде йыйган бай сулыбы акында коьз алдына ызлы-ызыннан аькелип хабарлады.
Авылга немецлер келгенде, ога алты-ети яслар эди. Олардынъ келгени тек туьнегуьндей онынъ эсинде. Оьз йолдаслары ман балшыбын ысламага барганда, олар авылга басларында темир каскалары ман мотоцикллерде немецлердинъ киргенлерин коьргенлер. Ясуьйкен кыскаяклыдынъ белгилеви мен, фашистлер авылда коьп турмады. Коьп турмаса да, зыян аькелгенлер де болды, биревлердинъ шелегиндеги суьтин тоьгип, анъларын, малларын тартып аькеттилер.

Ашлык, яланъашлык йыллар эди. Балалар авылдынъ арт бетине кетип, тары орып, куьлте салып, сары малайды эм тарыдан оьтпек этер уьшин, нормады толтырамыз деп, айдынъ ярыгына дейим адырда калып куллык эткенлер. Шоьлге барып кумаршыкты йыйып, соны элеп, оьтпек эткенлер. Кара эм ак куврайды да йыйганлар. Авылга кас каралганда кайтса да, бос болып кайтпай, аркаларына отынды байлап аькететаган йыллары, тек туьнегуьн болгандай, коьз алдында. Онынъ балалыгы сондай кыйынлы заманларда озды.
Коьп заман кетпей, авылга белгили халк ярыкландырувшысы Муса Курманалиев келип, балаларды Карагас авылга интернатка окымага аькетеди. Районда окытувшылар саны аз болган. Сол себептен М.Курманалиев 7-нши классты тамамлаган окувшылардынъ документлерин алып, Кизляр каласындагы педучилищеге йибереди. Авылларда кадрлар йок эди. Кумлы авылдан Д. Шихмурзаев, У. Мурзаев, Аминат Кожаева биринши кадрларболганлар. Районнан олар савлайы он бес студентлер эдилер.
Ашлык йыллар, кызды окытпага онынъ ата-анасынынъ мадары болмаган. Ол – эки йыл очно, уьшинши курсты заочно окып битирген. Яс кыз 1954-нши йыл Кумлы авыл мектебке окытувшы этип йибериледи.
Мектебте Тайрат Арсланова, давдан кайткан Казманбет Казбулатов, Роза Рахимова окытувшы аьрекетин юриткенлер. Сол йылларда меканнынъ тарлыгыннан балаларды косып окытатаган эдилер. Боьлмединъ бир ягында – 2-4-нши класс балалары, экинши бетте 1-3-нши класслары боьлинип олтырганлар. Яс окытувшы физкультура, класстан тыскы дерислерин юритип баслады. Сол йылларда онынъ колында авылдынъ коьп балалары билим алдылар.
Коьп кетпей, Кумлы авылда 30 балаларга деп интернат ашылады. Тоьбеси камыстан ябылган ямпик меканында кишкей саьнеси мен 30 балалар турмага боьлмеси, ашайтаган столовая, ас асылатаган ашхана, азык-туьлик туратаган ери бар эди. Интернатта завхоз болып Казтувган Менлиалиев, казаншы болып Кульсим Бегалиева куллык эткенлер. Тербиялавшы эм етекшилев аьрекетин Аминат Муслимовнага тапшырылды. Ямпик, тоьбеси камыс пан ябылган мекан омырав аьлинде болган, соннан себеп янъы интернат салмага керек болды. Интернат етекшиси янъы меканды курувды, акша амалларын шыгарувды кайтип этпеге керек деген ой ман юрген мезгилде, авылга Хасавюрт каладан келген бир суьвретши авыл яшавшыларын суьвретке алып юргенин коьреди. Аминат Муслимовна оны уьйине конакка шакырады эм ога Министрлер советиннен курылыска акшады шыгарувын кайтип этпеге керегин билмей турганын анълатады. Суьвретшиге балалардынъ яшайтаган, ашайтаган ерин коьрсетип, суьвретке алмага деген ойы ман боьлиседи. Суьвретшидинъ маслагаты бойынша кыскаяклы согылган уьш суьвретлерин эм райком ман райисполкомнан алган направлениеди алып, Министрлер советине еткереди. Махачкалага барганда, Министрлер советинде оьтеек йыйында Ногай, Кизляр эм Тарумов районларынынъ яшав-турак соравлары каралаягы акында белгили болады. Йыйыннан сонъ интернат етекшисине онынъ коьтерген маьселеси ювык арада каралаягы эм кешиктирилмей явап йиберилееги акында билдирилди.

Бир куьн Аминат Муслимовнага совхоздынъ етекшиси Мурат Закирович Муртазаев келип, ога янъы интернаттынъ курылысына карыжлав акшасы шыкканы эм сол акша амалы тез арада берилееги акында суьйинишли хабарын келип айтты. Кесек заман ишинде Аминат Муслимовнадынъ етекшилеви мен, Кумлы авылында кенъ уьш боьлмели интернаттынъ курылысы басланды.
Бу курылыс кыскаяклыдынъ биринши етимиси эди.
1967-нши йыл авыл мектебин аклав, сырлав бойынша ярастырув куллыклары тамамланувыннан сонъ, август ай эсабын юритпеге деп окытувшылар Минат Эдильбаевна Муратова эм Аминат Муслимовнага тапшырылды. Эсапты юриткен кагытларын элтегенде, район билимлендируьв боьлигининъ етекшиси Йолманбет Агаспаров кыскаяклыды конъысы Карасу авылдынъ сегизйыллык мектебин етекшилемеге йиберетаганы акында билдирди. Онда Аминат Муслимовна ян косагы Юнус Кожаев пен барады.
Ол клубтынъ етекшиси аьрекетин толтырган.
Октябрь авылда окув басланувга аьзирлик коьрилмегенин коьрип, ян аьрекетте акша туьсуьвге де карамай, табылган затлар ман ярастырув ислерин басладылар. Фанир Джумагишиев, Олмес Копиева август айы эсабын юриттилер, техничка Разиет Кельдасова аклав, сырлав куллыкларын толтырды. Соьйтип, билим куьнине ян аьрекетте аьзирлик коьрилди. Уьш йыл бойы кыскаяклы Карасу авылдынъ сегиз йыллык мектебин етекшиледи.
1970-нши йыл Аминат Муслимовнады тагы да Кумлы авылына кайтардылар. Бу йол ога Кумлы авыл советининъ яваплы секретарининъ аьрекетин юритпеге тапшырылды. Авыл советининъ председатели Тайрат Камаловна Арсланова ога оьзи тезден тийисли тыншаювга кетпеге керегин эм ол яваплы куллыклары ман каьрлееги акында билдирди.
Сол заман авылдынъ бас уьйкен маьселеси – сув ман канагатлав эди.
Авылда татавыл бар эди. Авыл яшавшылары кешелеп айдынъ ярыгы ман татавылдан сув йиберип, ясылшалар, тереклер олтыртатаган болганлар.
Сол йылларда авыл советининъ секретари авылга сув тартув куллыклары ман каьрлеп баслайды. Бир йол районга барганда, райисполкомнан ога Министрлер советине элтемеге эм Сухокумсктан буровой трубалар аькелмеге деп направление бериледи. Сол направление мен ол Министрлер советине кирип, министр Саидовка авыл яшавшылары сувсыз кыйналатаганын эм 105 тонна орта трубалары керегин эм оны алмага акша да аьзирлигин билдирген. (5-6 йыл узагында авыл яшавшылары ман эки маьнеттен йыйылган туьтин акша (самообложение) орта трубаларын алмага еткен). Министр оны тынълап, кагытка кол басады эм Сухокумск калада ога трубалар аьзир экени акында билдиреди.
Трубалар уьш шакырым ерге дейим авылдынъ алды эм арт орамларына салынмага керек эди. Избербаш каладан келген трубовоз коьликлерининъ иелери мен келисуьв салынды. Трубаларды элтеек коьлик иелерине тийисли акы эм онынъ уьстиннен уьш мал берилееги соьйленди эм олар трубаларды авылга тасымага макул болдылар. Биринши рейсти уьш коьлик пен аькелеятырганда, Куьнбатар авылдынъ артындагы Бажиганда труба тиелген лафет коьликтен агытылады эм уьйкен трубалар ерге омырап кетедилер. Коьлик айдавшылар кешелеп Сухокумскка трубаларды коьтеретаган кранын аькелмеге кетедилер. Камыслардынъ арасында кыскаяклы ялгыз оьзи оларды саклап калган. Олар туьннинъ бир заманында кран ман трубаларды тиеп авылга йолланадылар. Трубаларды туькеннинъ касында тоьктирип, тагы да уьйине бармай, кешединъ бир шагында туьнги эки саьатте эски почта болган меканда турган Бидайхан Баймурзаевич Мавлимбердиевти тургызып, ога биринши рейс трубалар аькелингенин билдирген. Трубаларга тоьлемеге акшасы аьзир экенин, тек ол уьш малды мен аькелгенлерге кайдан тавып болаякпан, сиз болмасанъыз, оларга берген соьзимнен табылмай каларман деген ойдан коркып келгенин билдирген. Ол кешелеп акт язып берген эм Нурманбет Сангишиевтинъ кошарына барып уьш мал тиеп йибер деген, сол алал куллыкты оьзинъ уьшин тувыл, авыл уьшин этесинъ деп, айткан.
Кешелеп кыскаяклы труба аькелген коьликлердинъ бирисинде кошарга йолланады.
Олардынъ алдына колындагы мелте фонари мен койшы Нурманбет шыгады. Ол таныс койшыга болган аьл акында хабарлап билдирди эм колындагы Бидайхан Баймурзаевич Мавлимбердиевтиъ язган кагытын созып туткан. Кумлы авылыннан болган койшы олардынъ келуьв мырадын анълап, аькелген акт кагыты ман танысып, Аминат Муслимовнадынъ ойы ман макул болды. Соьйтип, авыл советининъ секретарининъ тиресуьвли эм каныгыслы аьрекети аркалы авылды сув ман канагатламага биринши трубалары аькелинди. Оннан сонъ авылга орталык трубадан орамларга тартпага деп, Кизлярда орынласкан межрайбазадан увак трубалар да аькелиндилер. Сол ак ниетли исинде совхоздынъ механизаторлары да, айтпага, Абибулла Абдунасов эм сондай баскалар оьз уьлисин костылар. Оннан сонъ авыл советининъ секретарине Сухокумсктан авылга сув тарттырувда уьш сварщиклери мен соьйлеп, оларды оьзине барып аькелмеге туьсти. Сол заманларда ол авыл советининъ коьлигин айдавшы Махмуд Аджигайтаров пан барып бир машина катран да аькелди. Катранды уьйкен казан ман кайнатып авыл яшавшылары туьрли савытлар ман аькетип, оьз орамындагы трубаларга ягып, онынъ кырыннан шуьберек пен эм тел мен ораганлар. Ислер тамамланган сонъ, бас деп куьшли этип сувды йиберип трубаларды тазалап шыктылар, оннан сонъ кранларын салып басладылар. Аьр бир уьйдинъ алдында фонтан болып сув агып баслаганда, балалар шомылувда болдылар, уьйкенлер суьйинип бетлерин ювдылар. Авылдынъ яшавшыларына сол куьн уьйкен байрамга айланды. Аминат Муслимовна да онынъ айтувы ман кубыла бетке бетин бурып, юзин сыйпап, бу тапшырылган яваплы исти – авылга сув еткергенине, бетим ярыклы болды деп, бек куванган. Соьйтип, Кумлы авылга сув уьйкен кыйын салынып аькелинди.
Оннан бир аз заман кетип-кетпей, кыскаяклыды пленумга шакырдылар. Райком директоры Мурат Закирович авылда балалар бавы ашылаягы эм онда етекши этип оны алаягын билдирген. Не амал этсин, партия куллыкшысы болган сонъ, ога тапшырылган борышты толтырмай болмады. Ол оьзи тувган авылында сувды аьр бир уьйине еткерип калмай, янъы салынган балалар бавын да баьри керекли алатлар, муьлк, казан аяк, инвентарь эм сондай баска керекли затлар ман канагатлап, ашылувын уйгынлады, онда авыл балаларына завыклы балалыктынъ куьезин сезбеге де амал берди.
Бир йыл узагы балалар бавында куллык этип, Аминат Муслимовнады, 1975-нши йыл Тайрат Арсланова тийисли тыншаювга кеткеннен сонъ, онынъ орынына авыл советининъ председатели этип айырдылар. Яваплы кыскаяклыга артезиан сувын аьлиги Карасу авыл орамлары ман тартып аькелмеге де бакты буйырды. Сол йылларда уьш авылы, айтпага, Кумлы, Карасу эм Коммунист авыллары Адиль сельсоветине киретаган эди. Октябрь авылга трубаларын авыл председатели Коясыл авылыннан тасып аькелген. Авылда штаб Аллабергенов Игамнынъ уьйинде болган. Онда сварщиклер, куллыкшылар ас пан канагатланатаган эдилер. Баьри куллыклар
да биткеннен сонъ, авыл аьдемлери йыйылып, буровойдан Аминат Муслимовнадынъ сувды йиберип турган мезгилинде алынган суьврети онынъ халкы уьшин кыйын салганы акында оьмирге шайыт болып калаягына соьз йок. Солай болып, авыл советлери арасында юн, суьт, эт планын етимисли толтырувда базласып келгенлер. Ети авыл советлерининъ ишинде Кумлы авылы хозяйстволык азык-туьлиги бойынша планын артыгы ман уьстинликли толтырганы уьшин район сессияда кыскаяклыга савга да тапшырылган.
1955-нши йыл Кумлы авылга клуб етекшиси болып келген ногай яс Юнус Кожаев пен танысып, эки яс аьел курадылар. Сол аьелде бес аьвлетлери тувып оьскен. Эки увыллары дуныядан кештилер. Замир увылы – тийисли тыншаювда, буьгуьнлерде Карасу авылында аьели мен турады. Эки кызлары Замира эм Эльмира оьз ислери бойынша халкына, элине пайдалы болып келедилер. Онынъ суьйген уныклары эм йиенлери ясуьйкенди оьз исиндеги, окувдагы етимислери мен куьезлендирмеге, коьнъилине етпеге шалысадылар. Сыйлы ис ветераннынъ авылы оьрленуьвге эткен кыйыны босына кетпеди, эли мен де билинмей калмады, ол туьрли Сый грамоталары, разылык хатлары, дипломлары, туьрли савгалары ман белгиленген. Сыйлы ясуьйкеннинъ, баьтир кыскаяклыдынъ оьткен бай сулыбы, авыл тарихинде калдырган коьримли ызы, халкы уьшин каьрлеген ис йолы коьплеген несиллерге ярык уьлги болып келеди.
Курал айынынъ 9-ншы куьнинде ис ветеранымыз оьзининъ 90 йыллык мерекесин хош алады. Аминат Муслимовнады сыйлы мерекеси мен ак юректен кутлай келип, ога берк ден савлык, узак оьмир, таьвесилмес яшав кайратлыгын, йылувлыгын, ток коьнъилди, йогарында таза эм ашык коькти йораймыз.
Г.Нурдинова.
Суьвретте: ис ветераны Аминат Кожаева оьз аьрекетинде.