Коьшманбет Зарманбетов. Халкымыздынъ аты оьрде айтылган кеспили йырлавшыларынынъ бириси. Буьгуьнлерге дейим еткен болса, оьнери сав Расейге эм онынъ кырына да яйылаягына соьз йок эди. Етпеге де болаяк эди, етпеге керек эди, ама ялган дуныя кашып, артыннан биз кувып, сонынъ ахырын билген бар ма, оьзин савлайы халкына, сайлап алган йыр кесписине берип, ызына дейим янды да соьнди… Быйыл ол тувганлы 70 йыл толаяк эди. Коьшманбетти ювык таныган, оны ман дослык катнасув туткан аьдемлердинъ бириси – Россия эм Дагестан ат казанган маданият куллыкшысы Нарбийке Муталлапова. Тоьменде биз Коьшманбет Зарманбетовтынъ ога язган бир неше хатларын баспалаймыз.
Бизим сондай суьйикли, оьзи де тувган ерин, элин яныннан артык суьйген аьдем, яшавдан арманышлы кеткен, ат басындай юрекли, ногай халктынъ оьктем йигити эди халкымыздынъ йырлавшысы Коьшманбет Зарманбетов!
Коьшманбет биринши ногай болып, 1981-нши йыл Астрахань консерваториясына туьседи эм 1987-нши йыл соны кутарып Дагестанга кайтады.
Мен Ногай район маданият боьлигин 1983-нши йыл етекшилеп басладым эм сол заман Коьшманбет пен Яхья Кудайбердиевтен хатлар алдым, олар экеви де Ленинградта эдилер. Коьшманбеттинъ хатларын кайта-кайта окыйман эм анълайман, кайдай терен ойлы, халкы уьшин янын, канын, яшавын бермеге аьзир болган инсан Коьшманбет! Ондайлар буьгуьнги заманда бизде аз деп санайман. Туварма экен халкы уьшин юреги мен шалысканлар? Онынъ биринши мага деп йиберген хаты орыс тилинде язылган.
Коьшманбет Зарманбетовтынъ биринши хаты:
«Нарбийке, аманма!
Нарбийке, мен хатынъды алдым. Бек суьйиндим. Сен уьйкен маьнели ислерден ташанмай ислейтаганынъа куванаман. Яшавдынъ буршав беретаган якларыннан арыйтаганынъа языгым ийийди. Оькинишке, истинъ яркыраган ийги келпети болмайды. Кайсы заманда да бир зат сама буршав берер, ийнинъе артык юк болып илинер. Сол себептен, Нарбийке, Кудай сага таьвесилмес шыдамлык, ян куватын, берк ден савлык, истинъ огыры онъ болаягына сенимлик берсин!
Нарбийке, мага коьре, сендей аьдем бу куллыкта болган шаклы коьп ислемеге керек. Сага бек сенемен. Бу баьри де «йогары эм онъайлы ис орынларды» яхханем бассын!
Яхъя (Кудайбердиев. – Редакция) аьли де каерде ислеегин туп-тувра билмейди. Элбетте, ол оьзининъ шоьллигин мутпайды. Ол буьгуьнлерде сынавлар береди, июнь айынынъ ызында районга келеек. Ол сага баьри затты да оьзи анълатар.
Да. Сраждинде (Батыров. – Редакция) куллык бек коьп. Бу аьдем оьзининъ шаркынынъ аьр бир муьшеси мен саниятка, ногай халкына ислейди. Ол баьри ерлерде де анъламлы дослар-аьдемлер таппага керек, ога дайым да карсы алдына бармага тарык боладылар. Ол солай болмага тийисли.
Коьшали де июнь айынынъ ызына келеек, оьзи мен бирге проектлер, макетлер аькелеек, оны ман ялкпай хабарласпага боласыз. Нарбийке, савбол меним уьшин авара болганынъа. Мен аьруьвмен. Меним академиялык отпускым пайдасыз кетпеди. Савлыгымды караттым, акылыма акыл костым, терен ойлы болдым. Июль айдынъ ызына авылга келемен, сав август ай уьйде турсам ярайды.
Нарбийке, сен, Тереклиде йылда бир кере «Саният куьнин» оьткеруьв акында бир ийги ой бар экенин билесинъ. Калай коьресинъ, бу август айында эндигиси сама сол аьдетти басласак: Кобаннан язатаган ногайларды, олардынъ оьнер коллективлерин, халк театрларын, Асият Кумратовады, сыйлы конаклар этип согыс эм ис ветеранларды, айтувлы аьдемлерди шакырсак, Сраждиннинъ суьвретлерининъ, Коьшалидинъ скульптура куллыкларынынъ выставкаларын оьткерсек.
Соьйтип йылда бир кере ногайлардынъ маданиятынынъ уьйкен байрамын озгарсак, бек яхшы болар эди. «Шоьллик маягы», «Ленин йолы» газеталары солардынъ акында толы кепте хабарлар эдилер. Сонынъ акында язшы.
Каракалпакларды йолыкпага аьзирленип турсыз тагы. Бу яктан баьрине де белгили затлардан: концертлерден, музейден, художестволык эм музыкалык мектеблерден оьзгелей, аьли уьшин баска бир яркын аьлемет затларды маслагат этип болмайман. Сраждиннинъ, Алтыннынъ тербиялавшыларынынъ куллыкларынынъ выставкасын озгармага шалысынъыз.
Тек кайзаман келееклер?
Эндиги домбрада ойнап уьйренуьвге окув акында. Сиз сога, аьши, кимлерди таптынъыз? Атларын неге язбадынъ? Кайдан? Мага сол зат солай да бек кызыклы!
Биз Кыдрали мен Гурьев каладынъ музыкалык училищесининъ директоры эм халк саз алатлар боьлигининъ заведующийи мен йолыгысып соьйлестик. Олар бизим керексинуьвлеримизди анъламлы кепте тынъладылар эм бизге ярдам этпеге (аьли уьшин соьз бен) макул болдылар. Директор: «Бек ийги болар эди, эгер олар совхозлардынъ йол кагыты ман бизге келселер», – деди. Соьйтип этилсе, училищеге туьстилер деп санамага болады.
Нарбийке, сол айтылган йол кагытлары не болаятыр экен? Бажарылмайтаган болса, ол заман баскаларын этинъиз (тек ийги ниет пен кол басылгандай болсын) эм КПСС Ногай район комитети атыннан аьруьв кепте тилек хатты да язынъыз. Сол хатынъызда коьз ясларынъызды аямай, бизим баьри «баьлелеримиз бен кыйынлыкларымыз акында» дертинъизди тоьгинъиз.
Оннан сонъ, Кыдрали Язлыбаев йолды эм училище акында баьри затты да биледи. Ол, белкиси, сага июнь айдынъ ызында кирип кетер. Болмаса, ол заман бу яслар Астраханьге кетсинлер. Сынавлар 5-6-ншы июньде басланаяклар. Сонынъ уьшин кеделер Гурьевке 3-4-нши июнь куьнлерине етпеге керек боладылар. Тилек хатты яслардынъ атларын эм тукымларын коьрсетип, баьриси уьшин бирев язып коймага да ярайды деп ойлайман.
Ол бек аьруьв, эгер «Товарищ песня» деп аталган телеберуьвде катнасаяк болсанъыз. Тек кайсы йырды йырлаяксыз? Кимлер сизде бу исте катнасады?
Нарбийке, аман бол дайым да. Салам ногайларга!
1-нши июнь 1984-нши йыл».
Бу хаттынъ иштелигиннен Коьшманбеттинъ кайтип халкынынъ маданияты, онынъ аьли-куьни уьшин яны авырыйтаганы оьткир сезиледи. Тап сондай ой-ниет пен язылган онынъ экинши хаты да. Оьз ногайынынъ юзлеген оьмирлер бойында туьзген аьлемет саниятынынъ бир пайы сама сакланып калса экен деп, ая-куье болады.
Коьшманбет Зарманбетовтынъ экинши хаты:
«Нарбийке, аманма!
Аьперим, этип турган ислеринъе, шебер ой-ниетлеринъе! Сраждин язады, сени таьвекелленип, янъы алал ислер этуьв акында ийги планлар туьзип юри деп. Берк ден савлык сага, эм армаганга да куватынъ кемимесин. Тек кайратланып шалысув аькелер яхшы байрамларды Ногай шоьлине!
Сизинъ «Фольклор» деген ансамблин туьзбеге деген ойынъыз боьтен де аьруьв. Бу зат ша тынышлардан тувыл, болса да коьптен сакланган бизде. Кийим тигип те турасызба? Кимлер катнасаяк? Музыка ягы ша?
Нарбийке, биз Яхья экевмиз Рашид Тангатаровичке хат язаяк болып тур эдик аьне баягы домбрага окув акында. Сраждин язады, ол хабар райкомда да юреди деп. Школаларга да айтылган деп. Солайма? Сонъ кимлер табылды? Табылдыма оьзи?
Кыдрали Язлыбаев язган эди илгериде Кайтарбий Бальгишиев те барады Гурьевке деп. Сен соьйлединъме Кайтарбий мен? Йок, соьз ше юриткендирсинъ, оьзек те. Сонъ Кайтарбий тувра токтастыма бармага? Ий, бу июль айда тек экеви сама туьсип калса экенлер…
Аьне акшалы йол кагыты не болды? Болмадыма? Болмаса, булай сама толы кепте направление, тилек-хат этпеге туьседи. Кыдрали июньнинъ ызларына карсы, эш те, кирер сага кагытларды йоклап.
Сраждин язады Махачкалада музучилищеде экспертный балалар куьби ашылаяк деп. Сонда бир-эки ногай бала керек экен. О-о-о, бу ис ше кыйынлардынъ да кыйыны. Кайсы ата-ана йиберер Махачкалага кишкей аьвлетин!? Соны ман бирге бала оьзи де талаплы болмага керек. Мысалы, меним аьли биринши классты окып кутарган йиеним бар. Музыкага талаплы кеде. Тек композиторга окувды эситкенде, анасы: «Йок, йок, интернатка йибермеекпен..» – деп токтады. Анълавлы, оьзек те.
Даь, ол окувга неше яслы балалар керек экен? Тагы не янъылыклар бар сизде? Мен июльдинъ ызына келеекпен авылга. Яхья июльдинъ басларында кайтаяк. Аьли экевмиз концерт аьзирлеймиз.
Аман бол дайым да, Нарбийке! Яхшылык – уьйинъе, саламым – Умарга! Янынъда куллык этетаган танысларга да салам! Хат язшы!
Коьшмамбет, 26 май 84й.
Коьшманбет Зарманбетовтынъ уьшинши хаты:
«Йылы саламымды сага, Умарга, баска бизим ясларга Ленинградтан йиберемен. Сонъ, Нарбийке, нешик ислеринъ, не кыйынлыклар карсы болып турылар?
Мен бек сенемен, Нарбийке, сага. Сен районымызда биз коьпте сагынышлы болган ниетлерди толтырарсынъ.
Ай, Нарбийке, тек сол куллыгынънынъ кагыт-магыт пан байлы шандагына коьмилип калмага коркшы. Болмайма секретарь деген аьдемди ислетпеге? Аьши, бу бизим яшавдагы «конторщина» сав куллыкты арам этип таслайды ша.
Даь, мен Ленинградка келдим. Мунда бираз тураяк ойым бар. Коьп ислер алдымда. Яшавымды, калай да ер-еримди урдым, нешаклы да авыр эттим. Ама да буьгуьнге энъ де берк тиревим, энъ де яркын юлдызым, энъ де куьшли авырувым ногай деген зат. Коьп заман кетти, биревге де пайда аькелмей. Энди сама халкымызга керекли аьдем болмага тарык. Биз, буьгуьнги яслар, керекли ислерди битирмесек, кайзаман, ким этеек оны? Келеек несиллер бизде мукаят та куьшли болар, коьп ислер этееклер. Ама да сувгарылмаган бавда тийисли емислер оьспейди ше.
Нарбийке, сен ислеп болаяксынъ буьгуьнги еринъде. Мага соьйтип сезиледи. Ногайда энъ маьнели куллык – маданият боьлиги. Энъ мутылып бараятырган ис, энъ де куьйип юрген еримиз – маданият казнамыз. Сен оьзинъ толы кепте анълайсынъ, оьзек те, оьз исинъди, борышынъды.
Сага дайым да ден савлыкты йорайман, аьелинъе – тынышлыкты, исинъде – кайнап турган саьатлерди.
Коьшманбеттинъ бу ойлары баьриси де маданият боьлигининъ планлары ман рас келип, яркыраган фестивальлерге айланды (каравлар, конкурслар, китап окувшылар конференциялары, мерекешилерди хошлав эм с.б.). Тек бир сорав шешилмей калды: Гурьев каладагы музыкалык училищесине ясларды домбырага окымага йиберуьв.
Йогарыда Коьшманбеттинъ хатларында белгиленген Кыдырали Язлыбаев пан Кайтарбий Бальгишиев Куьнбатар авылдан эдилер. Бу эки де ястынъ аталары савлай Караногайга белгили домбырашылар, йыравлар болганлар. КПСС Ногай райкомында, райисполкомда мен бу маьселеди коьтердим, Куьнбатар авылга да барып маслагат эттим, окыяк ясларга карыж яктан коьмек керек экени де айтылды. Ол сорав шешилер деп соьйлестик, неге десе районнан стипендия, училищединъ директоры атына официаллы тилек хаты болса, яслардынъ окувга туьсуьвин шешилген сорав деп санамага болаяк эди. Ама Гурьевке окувга экеви де бармай койдылар (яткан ерлери ярык болсын). 1986-ншы йыл район маданият уьйинде «Айланай» фольклор-этнографиялык ансамбли туьзилгенде, олар сонынъ сырасында оьз орынларын таптылар. Кайтарбий Бальгишиев домбра, муьйиз, «Ортеке» саз алатларында усташа ойнап каравшыларга коьрсетти. Кыдрали болса домбрада ойнап йырлайтаган эди.
Сонъ сол 1984-нши йыл Коьшманбет пен Яхья «Тогас» деп атап (Коьшманбеттинъ ырувы – тогыншы, Яхъядыкы – ас) Тереклиде концерт бердилер. Савлай райком, райисполком куллыкшылары, тагы да коьп аьдемлер залда олтырып, бу аьлемет программады карадылар. Тек шешекейлер байламлары йок, бир гуьл байламы менде бар эди. Халк аьли де сондай сый этуьвге уьйренген йок эди. Сол заман айткан соьзлерим эсимде: «Савлай ногай ерининъ шешекейлери сизинъ аякларынъыз астына тоьселсинлер!». Солай да болды, шуькир Аллага!
Аьр бир концертте йырламага шыкканша, Коьшманбет перде артында бирев мен де соьйлемей, оьз номерине аьзирленип, астакырын йырлап туратаган эди. Баьри артистлер де биледи: Коьшманбет пен соьйлемеге ярамайды, буршав бергенди колын силтеп токтатады, оьзи нешик те баска бир керексиз затка да боьлинмейди.
1989-ншы йылда ол куьшли авырыйды деген хабар бизге келди. Дурысында, Ульяновск каласында больницага туьскен болыпты бавыры авырып. 1990-ншы йылдынъ 25-нши январь айында Сраждин мен Яхья Коьшманбетке бармага токтастылар. Коьшманбетти больницага барып коьредилер, маразы авыр экенин анълап, Москвага Солтанбек Арслановка тел согып, маслагатласып, оны Москвага коьширмеге токтасадылар. Соьйтип, аман тур айтып, экеви де уьйге кайтаяк ой ман вокзалга келедилер. Сонда телефон автоматтан тагы да бир кере больницага тел согадылар эм Коьшманбет тайды деген каты хабарды эситип, эслерин сасып, ая-куье болып, бир-бирисин кайрап, Коьшманбетти шоьлимизге аькелуьвди ойлайдылар.
Сол куьн кабинеттеги телефонга занъ келди. Яхья экенин анъладым. Ол тегеран бир соьйлеп, Коьшманбет тайды деген хабарды билдирди. Бир кесек заманга катып калдым. Соннан сонъ кышкырыклап йыладым, меним сесиме Нина Темирбековна келди, ога яман хабарды айттым. Соьйтип яшав биринши каты сынав берди.
Махачкаладан Асият Кумратова ман кумык йырав Магомедзапир Багавдинов келдилер. Сол кеше тек Коьшманбет акында хабар болды. Юрегиме ок болып кадалды Магомедзапир Багавдиновтынъ айткан соьзлери: «Сиз, ногайлар, кайдай оьнерли аьдемди йойдынъыз, энди туварма экен Коьшманбеттей юлдыз?». Соннан бери 35 йыл кетти… Болса да Коьшманбеттинъ орыны толмайды. Ол тек йырлавшы болып та тувыл, меним эсимде акыллы, терен ойлы аьдем болып калды. Бир хатын окысанъыз ок онынъ ким экенин анъларсыз: эм оьнерли, эм юрекли, эм акыллы. Оьзининъ яшавынынъ биринши борышы деп ногайдынъ маданиятын, келеектегисин санаган.
Бек келиседи Коьшманбетке Сраждин Батыровтынъ язган соьзлери:
«Сиз домбырадынъ сазын эситкенсизбе, ол нединъ акында йырлайтаганын? Сиз тек бизим даладынъ сеслерин, атлардынъ кисиневлерин эм пыскырувларын эситинъизши, сонда ок та ердинъ, кумлардынъ, ювсаннынъ, язлыктынъ эм авлактагы шешекейлердинъ ийислерин сезерсиз. Тувган ерге эм халкка суьйимлик кайдай уьйкен! О меним каьрип халкым! Айтшы мага, кайда сенинъ буьгуьнгинъ, кайда сенинъ ыспайлыгынъ, кайда сенинъ бурынгы заманынъ, айтшы мага… О меним халкым, неге сен домбырадынъ ян-дертин муттынъ, неге сен соны эситпейсинъ эндиги? Йыл оьтер, эки йыл, бес йыл кетер, ер юзинде домбрадынъ анълары, шоьлдинъ ян-конъилининъ йырлары йойылып калар. Мен не этпеге керекпен, кайтип заманды тысавлайым, не мен коьмек этейим? Айтшы мага, не курманлык этпеге тарыгын, мен баьри затты да алдынъа аькелип саларман!».
Йырларынъды сейирсинип
аьр бир ногай тынълайды,
Юрек болса бир токтавсыз сызлайды,
Шоьллигинъде ногай
кызлар шынълайды,
Авылларда ногай домбра сарнайды.
Мынъ йылларга
занъырасын йырларынъ,
Аьр бир уьйде сарнасын
янынъ суьйген домбра сеси.
Коьп тувсын халкымызда
сендей инсанлар, Коьшманбет!
Н.Муталлапова,
ДР эм РФ ат казанган маданият куллыкшысы.
