9-ншы Май – Енъуьв куьни
Дуныя тарихинде энъ де кан тоьгисли деп саналатаган Уллы Аталык согысы токтаганлы быйыл 79 йыл толады. Эндиги бир йылдан халкымыз, конъысы кардаш эллери Уллы Енъуьвимиздинъ 80 йыллыгын белгилеек. 1941-1945-нши отлы йыллардынъ акында сол шаклы заманлардан бери нешаклы мемуарлар, китаплер язылса да, коьплеген фильмлер шыккан эм эндиги де шыгатаган болса да, бу согыс бизим элимиздеги аьр бир аьелдинъ эм уьйдинъ оьзегиннен оьткен эм дайымлыкка халкымыздынъ тарихининъ энъ де кайгылы эм данъклы бетлери болып саналады.
1945-нши йылдагы Уллы Енъуьвимизге йол авыр эм узак болып туьзилген. Гитлерши Германия ман дав юритуьвге бек уьйкен куьш эм 27 миллион совет аьдемлерининъ янларынынъ курманлыгы керекти. Сога карамастан, Совет Союзы сав дуныяга коьринген баьтирлик коьрсетип, фашизм мен куьресте оьзининъ Тувган Элин эм ювыктагы Европа эллерин коршалап болды. Буьгуьнлерде сол Европа патшалыкларында Экинши дуныя согысынынъ маьнеси де, тарихи де кыйшайтылып язылып турганда, элимиздинъ куьнбатар япсарларында неофашизм эндиги де басын коьтергенде, бизге Уллы Аталык согысындагы Енъуьвимизди кайтадан якламага эм коршаламага туьседи. Сол куьрести аьлиги заманларда ДНР, ЛНР, Запорожье эм Херсон областьлеринде 1945-нши йылдагы Енъуьв аьскершилерининъ увыллары ман уныклары – россия аьскершилери согыс спецоперация аьрекетинде юритедилер.
1941-нши йылда элимизге тек бир Германия тувыл, соны ман косылып Италиядынъ, Румыниядынъ, Венгриядынъ, Финляндиядынъ, Франциядынъ, Испаниядынъ эм коьп баска патшалыклардынъ аьскерлери шапкынлык эткенлер. Дурысында, согыс йылларында бизге карсы сав Европадынъ согыс производстволык эм аьдем потенциалы куллык эткен. Сол себептен давдынъ баслапкы эки йыллары элимиз уьшин айлак та авыр болып туьзилген эди. Уллы Аталык согысынынъ бактысы Москва, Ленинград, Сырт Кавказ уьшин, Сталинград пан Курск урысларында тамырыннан туьрленген эм 1943-нши йылдынъ яз-куьз айларында душпан бийлеген совет ерлеримизди, сонъында Европа эллерин де немец-фашист аьскерлериннен босатувга йол ашкан.
Душпанды бузгышлавга эм енъуьвге оьзининъ заьлимдей уьлисин Ногай районымыздынъ да яшавшылары косканлар. Уллы Аталык согысынынъ туьрли фронтларында 10 мынънан артык халкымыздынъ ваькиллери катнасканлар, сонынъ ишинде 2500 аьдем Ногай районыннан ортакшылык эткен. Дав кырларында 1900 аьдем яв ман куьресте йигитлерше ян бергенлер эм сес-хабарсыз йок болганлар. Гитлердинъ аьскерлери мен согыска сав аьеллери мен кеткенлер де аз тувыл. Айтпага, Нариман авылыннан Аракчиевлердинъ, Аджиевлердинъ аьеллериннен 5-ер аьдем, Терекли-Мектебтеги Свиткинлердинъ аьелиннен – 6 аьдем давда ортакшылык эткенлер.
Сол авыр йылларда онлаган яс аьдемлер военкоматтан повесткалар келгенин де карамай, оьз ыхтыяры ман фронтка кеткенлер. Сол яслардынъ арасында Ленин авылыннан ногай кызы Аминат Оразбаева да кеткен. Ол дав йылларында санинструктор болган, Кишкей ерди коршалавда катнаскан. Давдан сонъ ол Казахстанда яшаган.
1942-нши йылда немец-румын аьскерлери Ногай шоьллигиндеги авылларга да еткенлер. Сол йыл июнь айында ВКП (б) Ставрополь край комитетининъ тапшырмасы ман район еринде М.Дахадаев атындагы партизан отряды уйгынланган. Отрядка туьрли миллетлердинъ ерли яшавшылары киргенлер, арасында ногайлар да болган. Партизанлар явдынъ аьскерлерининъ саны эм юриси артыннан тергев бардырганлар, Кумлы, Терекли-Мектеб эм баска авылларды, Ставрополь крайындагы бир неше авылларды явдан босатувда катнасканлар. Сентябрь айынынъ ызында Кизляр каладан район ерине генерал-лейтенант Николай Кириченкодынъ 4-нши гвардиялы атлы корпусы келген. Октябрь айынынъ басында 18 фашист самолетлары район орталыгы Терекли-Мектеб авылына бомбалар таслаганлар. Сонынъ сырагысында хыйлы аьскершилер, партизанлар, партия эм совет куллыкшылары, ерли яшавшылар ян бергенлер, уьйлер бузылган, авыл янган.
1942-нши йылдынъ август, сонъ ноябрь-декабрь айларында каты согыслар районнынъ куьнбатар япсарларында юритилген. Батыр-Мурза авылында, Москва хуторында яралы совет аьскершилерининъ санитар боьликлери орынласкан. Москва хутордынъ ювыгында согыста ян берген бир кесек совет аьскершилери койылган, давдан сонъ оларга бу ерде эстелик салынган.
Бизим ердеслеримиз, айтпага, Абдулкерим Эдильбаев Сталинград согысында баьтирлерше ян берген, мундагы Мамай тоьбедеги Данъклык залындагы байраклардынъ бирисинде онынъ да аты язылган. Баьриси Сталинград согысында Ногай шоьллигиннен 32 аьдем катнаскан. Давда коьрсеткен йигитликлери уьшин Халмурза Кумуков Совет Союзынынъ Баьтири, Алимхан Асанов пан Ахмат Сулейманов аьскершилик «Данък» орденининъ толы иелери болганлар. Алимхан Асанов Берлиндеги рейхстагтынъ тамында оьзининъ тукымын да язып калдырган. Бабаюрт район яшавшылары Джанарслан Алиев пен Абдулла Байтемиров согыста йигитлерше ян берген сонъ Ленин ордени мен савгаланганлар.
Район партизанлары 1942-нши йылдынъ язында Дагестаннынъ кубыла районларына эм Азербайджанга 150 мынъ койларды, 9 мынъ тувар малды, 3 мынъ йылкыды эм авыл хозяйство техникасын коьширгенлер.
Тылда йигитлик коьрсеткен ердеслеримизди де бизге эскеруьв керек. Айтпага, «Кызыл Караногай» колхозынынъ атлар фермасынынъ заведующийи Темирсолтан Кунтувганов районга душпан аьскерлери киргенде, кубыладагы буйратларда 200 тукымлы атларды ясырган эм соларды Н.Кириченкодынъ атлы корпусына берген. Куьнбатар авыл Советининъ председатели Куьнбийке Мусаева оьзининъ бидаркасын берип, эки партизан разведчиклерди яв колыннан куткарган. Дав йылларында солай ок Эстувган авыл Советининъ председатели Боранбай Асанов, Батыр-Мурза авыл яшавшысы Юсуп Курганов, Арсланбек авылдан Д.Шамавова, Кумлыдан Кадырбийке ………………… оьзлерининъ йигерлиги мен белгили болганлар.
Яшав бизден Уллы Аталык согыс йылларын эрекке аькете береди. Тек нешаклы заман оьтсе де, 1941-1945-нши йыллардагы элимиздинъ баьтирлиги эм Уллы Енъуьви халк юрегиннен эм эсиннен бир де таймайды, неге десе ол бизим ортак енъуьвимиз, кайгымыз эм куванышымыз.
А.Сангишиев,
Ногай район согыс, ис, Савытлы куьшлер
эм ыхтыяр саклавшы органларынынъ
ветеранлар советининъ председатели.
