Быйыл халкымыздынъ гитлерши Германияды Енъуьвине 74 йыл эм Ногай район курылганлы 90 йыл толады. Оьзининъ 90 йыллык тарихининъ узагында районымыз Уллы Аталык согысын, соны ман бирге 1942-нши йылларда уьйкен эвакуация ислерди, кесек заманга немец-фашист аьскерлерининъ оккупациясын, оннан сонъгы ашлык йылларды, район босатылган сонъ бузылган хозяйстволарды аякка тургызув эстеликли оьзгерислердинъ тири шайыты эм белсен катнасувшысы болган. Бизим тарихимиз сол отлы йылларда коьплеген аьдемлердинъ эскеруьвлеринде, архив документлерининъ шайытлавларында белгиленген болса да, аьлиге дейим соны козгап, оьзинше язбага шалысатаганлар да табылады.

Аьлиги заманларда бизде бирерде Терекли-Мектебти эм сав районымызды сол эстеликли йыл ким босаткан деген аьвелде бизде бир де тувмаган сорав оьз-оьзиннен тувып та алады. Бу соравга аян эм туьз явапты беруьв уьшин биз сол йыллардагы тарих документлерге эм боьтен де 2010-ншы йылда «Дагпресс-медиа» ООО типографиясында «Архив документлери шайытлайдылар» деген Ногай район администрациясынынъ архив боьлиги шыгарган (редакторы бизим ердесимиз Елена Жукова) брошюрага, бу оьзгерислердинъ замандасларынынъ эскеруьвлерине, алдынгы «Шоьллик маягы» район газетасынынъ билдируьвлерине таянмага керек болдык.

1941-1942-нши йыллардынъ согыс кампаниясында Москва туьбинде «мыйы шертилген» немец-фашист Германиясы аьли де куватын йоймаган эди. 1942-нши йылдынъ язында душпан эндиги оьз шапкынлыгын кубыладан армаган бардырмага ниетленеди. Вермахт аьскерлери Дон йылгасына шыгып, Ростовты алып, Баку, Грозный нефть районларын байырламага онъланган эдилер. Соьйтип, эртеде Берлинде белгиленген согыс картасы ишине бизим Ногай шоьллигимиз эм Караногай районы да киргистиледи.

Буьгуьнлердеги заман тоьбелериннен караганда, фашистлер командованиесин Ногай шоьллиги не уьшин кызыксындырган экен деп те ойлаймыз. Дурысында, биз беттеги йоллар ман 1942-нши йылдынъ август-сентябрь айларында келген алдышы аьскер колоннасы булай кепте ерлеседи: Терекли-Мектебте – 300, Кумлыда – 300 эм Арсланбекте – 700 аьдем. Баьриси район еринде 1300 енъил савытлы немец аьскерлерининъ алдыдагы разведка куьби орынласкан. Олар мотоцикллер мен велосипедлер уьстинде юргенлер. Душпан Кизлярга карап йол алган эди, ама тек сонда ога етпеге буйырмаган. Дурысында, душпан аьскерлери Каспий тенъизине шыкпага ымтылган (вермахт дайым да белгили географиялык ерлерди алувы акында сав дуныяга мактанмага бек суьйген).

Аьли де душпан Кавказга келгенше, 1942-нши йылдынъ язлыгында, Ставрополь крайынынъ ВКП (б) комитетининъ буйрыгы ман (бизим район ол йылларда сонынъ сырасына кирген) баьри районларда да партизан отрядлары туьзилип баслайды. Сондай буйрыкты Караногай ВКП (б) район комитети де алады эм мунда да партизан отряды туьзиледи. Ога Дагестаннынъ данъклы революционери Махач Дахадаевтинъ аты бериледи. Болса да 1942-нши йылдынъ июнь айында Ставрополь каласын анъсыздан немец-фашист десанты бийлеп алады. Ол зат коьбисине сол куьнлерде айлак та анъламастан болган ис эди. Соны ман байланыста крайком аьрекетлеп, партизанлар отрядларын туьзуьвди крайдынъ энъ де куьнтувар районы – Караногай райкомына тапшырады. Соны ман баьри де Ставрополье партизан отрядлары, Минераловод район отрядларыннан оьзгелери, Караногай районы еринде, кубыладагы бийик буйратлар арасында туьзилгенлер. Соны ман мунда Ставрополь крайынынъ сводный партизанлар отряды тузиледи эм сога командир этилинип Благодарный партия райкомынынъ секретари Алексей Однокозов беркитиледи.

Махач отрядына Караногай, Ашыкулак, Коясыл районларындагы колхозлар эм совхозлар малларын, техникады Дагестанга эм Азербайджанга айдамага деген буйрык салынады.
«22-23-нши август куьнлеринде Махач атындагы отрядынынъ партизанлары малды куьнтуварга айдавды тамамладылар. 24-нши августта бизим разведкамыз Куьнбатар авылында алдыдагы немец аьскер боьликлери коьрингенлери акында билдирдилер. Терекли-Мектеб авылын душпаннан коршаламага амал йоклыктан, Кизляр каладынъ гарнизон начальниги генерал-майор Селиванов бизге район орталыгын калдырмага буйырды. Партизанлар йыйылмага деп белгиленген ерге карап йол алдылар, болса да 12 шакырым оьтип, Калинин атындагы колхозында конып калдылар. Эртен, 25-нши августта, отряд командирининъ буйрыгы ман 26 аьдем буйратларга карап кеттилер, калган 6 аьдем разведка исин юритуьв уьшин кери кайттылар.

Куьндиз 12 саьатте, Терекли-Мектеб авылына куьнбатардан киреятып, баягы 6 партизанлар минометы да болган 50 автоматчиклерден туьзилген немец куьбине йолыгадылар. Партизанлар атысып оьзлериндикине оьтип шыгадылар…» – деп эскерген сонъында Махач атындагы партизан отрядынынъ комиссары Юсуп Аджиев.
Соны ман 1942-нши йылдынъ 25-нши августында немецлер Терекли-Мектебти, оннан бир-эки куьн алдын районнынъ куьнбатар ягын бийлегенлер. Бу куьнди сонъында оьз эскеруьвлеринде партизан отрядынынъ катнасувшылары Серков пан Кожахмет Муллаев те айтып белгилегенлер. «25-нши августта Терекли-Мектебке ювыклап келеяткан душпанлар ман атыса берип, буйратлар арасына сонъгы партизанлар да кеттилер. Терекли-Мектебти алган сонъ, немец-фашист баскыншылары баска авылларга да таралдылар», – деген К.Муллаев.

Ашык кумлар арасында коьпке дейим турмага кавыфлы эди, неге десе душпан разведкасы куьн сайын бу якларды тергеп турган. Сол себептен сентябрь айында партизанлар куьплери оьз аьрекетин баслайдылар. 11-нши сентябрьде 74 аьдемнен туьзилген партизанлар отряды А.Однокозовтынъ етекшилиги мен Кумлы авылды душпаннан босатпага деген буйрык алады. Оннан бир куьн алдын партизанлар туьрли кыянатшылардан туьзилген бандады эм олардынъ лагерин бузгышлайдылар. 12-нши сентябрьде танъгы 4 саьатте, партизанлардынъ келеятканын билген фашистлер Кумлыды бир согыссыз-несиз калдырып кетедилер. Соннан 2 саьат оьткен сонъ эртенъги 6 саьатте партизанлар Кумлыга келип киредилер. Мунда олар биринши согыс трофейлерди – немец мотоцикллерин эм велосипедлерин де аладылар. Авыл яшавшылары партизанларды куваныш пан, хош коьрип йолыгадылар. Партизанлар кайсы заманда да ерли халктынъ оларды колтыклавын сезип турганлар.

Сол ок куьн бу партизанлар отрядына район орталыгын да душпаннан босатпага деген буйрык бериледи. Партизанлар Кумлыдан Терекли-Мектебке дейим 28 шакырым марш йорыгы ман юрип, куьндизги 15, кайбир билдируьвлерге коьре 16, а сол ок Юсуп Аджиевтинъ белгилеви мен 17 саьатте етип келедилер. Келсе келсин, немецлер, партизанлар еткенше авылдан кеткен эдилер. «Душпан айлак та алгасаган болар, неге десе Терекли-Мектебте немец офицери оьзи турган уьйде байыр тапаншасын калдырган», – деп язган оьзининъ эскеруьвлеринде Ю.Аджиев.

Соны ман, бу зат эндиги тарих документлери мен белгиленген, район орталыгы Терекли-Мектеб авылында фашистлер 1942-нши йылдынъ 25-нши августыннан 12-нши сентябрине дейим болганлар. Баьриси – 19 календарь куьни. Олар партизанлар келеятканын билип, авылды согыссыз калдырып кеткенлер. Авыл кайтип айтсак та, партизанлардынъ аьрекети мен босатылган. Сыйлы авылдаслар, мине бу санларды эм фактларды эсинъизде дайымга сакланъыз. Кайсы ерде де, эгер ким ди бирев бизим ортак тарихимизди кыйшатпайга суьйсе, бу затларды билип койынъыз. Йогарыда келтирилген фактлар эм санларды соларды оьз коьзлери мен коьрген эм сол кыйынлы куьнлерди оьз баслары ман кеширген аьдемлер язып калдырганлар.

Сол аьдемлердинъ бир нешевлерининъ тукымларын атайык: Махач атындагы партизанлар отрядынынъ командири В.Ломидзе, штаб начальниги И.Алиев, А.Инигов, П.Цымбалов, А.Оразбаев, С.Янмурзаев, М.Назаров, М.Харламова, К.Муллаев, К.Абдуразаков эм коьплеген баскалар. Мине олардынъ кайбириси де Терекли-Мектебти эм сав Ногай районын фашистлерден ким эм кайтип босатканын, тувра айтып бергенлер. Эндигиси олар орынына архив документлери, музейде сакланган мемуарлар шайытлайдылар. Кайтып эки-меки фашистлер районга эм Терекли-Мектебке келмегенлер. Соны аьли эсейген район яшавшылары да айтып беркитедилер. Терекли-Мектебтен фашистлер бир согыссыз тайып кеткенлер. Болса да бу затта партизанлар отрядынынъ косымы йок тувыл. Совет аьскерлери районга сонъында келгенлер. Район еринде немецлердинъ разведкасы болган, неге десе разведчиклерге согыска кириспеге буйрык берилмеген. Разведкадынъ борышы баска болган: алдыдагы йоллардынъ, явдынъ аьскерлери, техникасы не шаклы, олардынъ бас тапшырмасы кайдай эм каякка карап юриси акында билдируьвлерди йыюв.

Эндиги бу ерде, аьши, 110-ншы атлылар дивизиясынынъ аьскершилери кайдай аьллерде Терекли-Мектебте болганлар эм ян бергенлер экен деген сорав тувады. Сонынъ акында хабарымыз алдыда юритилеек.

(Ызы болаяк).

М.Ханов.
Суьвретлерде: К.Муллаев, Ю.Аджиев.