Аьлим акында ойлар
Бир йылдынъ аргы ягында Россия ногайларынынъ тарих эм маданият асабалыгын тергевши, халкымыздынъ тарихи акында бир неше салдарлы китаплердинъ авторы, коьримли россия аьлими, тюрколог, тарих илмилер дкоторы Вадим Трепавлов замансыз дуныядан тайганы савлай Россия илми тармагы уьшин уьйкен йойым болды. Вадим Винцерович 1980-нши йыллардынъ ызыннан алып Алтын Ордадынъ, сонъында Ногай Ордасынынъ тарихи мен кызыксынган эм сога хыйлы илми куллыкларын багыслаган. Газетамыздынъ бу номеринде халкымыздынъ талаплы яс аьлимлерининъ бириси, тарих илмилер кандидаты, доцент, Х.Х.Хапсироков атындагы Карашай-Шеркеш «Сый Белгиси» орденли гуманитарлык тергевлер институты» республикалык ГБУ Карашай-Шеркеш Республикасынынъ халкларынынъ этнология боьлигининъ бас илми куллыкшысы Заида Залимхан кызы Зинеевадынъ Вадим Трепавлов акында язган макаласын баспалаймыз.
Бизим яшавымызда аьне яде мине инсаннынъ маьнелиги коьп аьллерде ким оьзи бар заманда эм коьрим, эм насихатшы болувы ман, сонъында ахырет дуныяга кеткен сонъ, шынтысы ман да терен анъламлы болады. Дурысын айтсак, Вадим Винцерович бир заманларда коьп санлы болган, эндигиси Россиядынъ полиэтникалык дуныясынынъ олай да коьлем кесеги болып саналмайтаган ногай халкынынъ арасында коьптен уьйкен разылык казанган аьдемлердинъ бириси эди.
Ис кеспим тарих эм ногай халкымыздынъ аьдетли маданияты ман байланыслы болган саялы, Вадим Трепавловтынъ аты мен аьли де оны ман танысканша меним уьшин йогары профессионализмнинъ белгиси болып келген. Вадим Винцеровичтинъ куллыклары ногай тарихинде Россиядынъ туткан орынын анълавда мага аьр дайым да илгери юрмеге ярдам эткенлер. Боьтен де бек онынъ орыс эм тюрк коьшпели дуныяларынынъ бир-бириси мен байланысларынынъ маданият ара маьнелигин эм механизмлерин кенъ этип ашатаган «Ак патша» деген китаби айырым эсимди каратты. Ногайлардынъ бурынгы тарихи акында анъламымды кеплендирмеге мага айтылган аьлимнинъ «Ногай Ордасынынъ тарихи» деп аталган китаби де уьйкен ярдам болды. Вадим Винцеровичтинъ кайсы куллыгын ашып карасам да, солар меним уьшин аьр заман да баслапкы булаклар ман куллык этуьвге, токтасларды, ойларды кеплендируьвге илми басамагынынъ уьлгиси болган.
Оьткен юзйыллыктынъ япсарлы 1989-1991-нши йылларыннан алып, ногай ямагаты бирлесип эм соны ман байланыста оьзининъ миллет анъламлыгын янъыдан кеплендирип баслайды. Маданият яшавынынъ аьдетли туьзилислерин суьювшилердинъ ямагатлары уйгынланады, ногаевед билимлерин илгери таралтув ниети мен ямагат организациялары туьзиледи.
1991-нши йылдынъ 15-16-ншы ноябрь куьнлеринде Ногай районынынъ Терекли-Мектеб авылында «Эдиге» ногай баьтир эпосынынъ 600 йыллыгын байрамшылавга багысланган шатлыклы шаралар эсабында «Ногай Ордасынынъ оьрленуьвининъ тарих-географиялык аспектлери» деп аталган Савлайсоюзлык илми-практикалык конференциясы болып оьтти. Бу илми шарасы ногай халкынынъ тарихин эм маданиятын тергевде эм уьйренуьвде эндиги де бир хыйлы маьселелер эм соравлар барлыгын эм соларды армаган да илми ягыннан тергев-тешкеруьв, ойласув эм халкка билдируьв керегин аян коьрсетти. Сондай маьселелерди шешуьвдинъ маьнелигин эсапка алып, конференция катнасувшылары Россия тарих, РАН Дагестан илми орталыгынынъ тарих, тил эм адабиат, ИФЭ Карашай-Шеркеш илми тергев институтларына ногай халкынынъ тарихи, этнографиясы, филологиясы, маданияты бойынша ногайлар арасыннан илми кадрларын аьзирлемеге коьмек этпеге тилемек деген коллективлик карар кабыл эттилер.
Оннан баскалай, Бальбек Кельдасовтынъ тилеги эм ол замандагы ДССР Ногай районынынъ етекшиси Аскерхан Аджиев пен Туркмен ССР-дынъ Илми Академиясынынъ член-корреспонденти С.Агаджанов араларында орта оьмирлердеги ногайлардынъ патшалык туьзилисининъ тарихин язув эм илми-тергев куллыгын оьткеруьв акында келисуьв туьзилди. Сол заман Бальбек Аджибайрам улы бу тергев куллыкты акша карыжы ягыннан колтыклав кереги акында ойын билдирди. Сол ерде Аскерхан Муса улы онынъ сондай ойын тагы да макул коьрди эм тезден Москвага оьзининъ орынбасары Зинаида Коштаковады йиберди. Зинаида Анвар кызы мунда ол замандагы РСФСР Оьр Советининъ депутаты Мурад Заргишиев пен бирге ногайлардынъ тарихи эм маданияты бойынша косылма илми куллыгын аьзирлевдинъ амалын эм шартларын ойласув ниет пен бир неше кере Вадим Трепавлов пан йолыгысканлар. Мине сол заман Вадим Винцеровичтинъ ногай ямагаты ман «Кыпшак даласынынъ аькимлери» деген китапти баспадан шыгарувы акында келисуьв туьзилди. Оькинишке, кайбир себеплерден тура бу куллык баспаланмай калды, ама болса да 2001-нши йылда Ногай Ордасынынъ тарихине багысланган уьйкен негизли куллык дуныя ярыгын коьрди. Мен сол куьнди бек аьруьв эсимде саклайман: 2002-нши йылдынъ 15-нши увыт айында Москвага тарих илмилер кандидаты деген дипломымды алмага деп келген эдим. Сол куьн мен Цветной Бульварда орынласкан «Куьнтувар адабиаты» деген издательствосынынъ туькенине бардым эм мунда сол монографияды сатып алдым. Соннан коьп йыллар оьткен сонъ, 2019-ншы йылда, Россия Илми академиясынынъ Этнология эм антропология институтында «Халклар эм маданиятлар» деген серияда «Ногайлар» деп аталган томды шыгарув ниет пен РФФИ конкурсына проектти аьзирлеп беруьв акында карар алынды. Бу
издательлик проектти басшылав Вадим Трепавловка тапшырылды
Вадим Трепавлов пан мен биринши кере 2014-нши йылдынъ курал айында Карашай-Шеркеш еринде болып оьткен ногаевед конференциясында йолыгыстым. Илми форумынынъ барысында биз тарих эм этнология секциясынынъ куллыгында бирге катнастык. Бу секциядынъ сопредседательлери Вадим Трепавлов пан тарих илмилер докторы Рамазан Керейтов эди. РГАДА фондларынынъ документлери негизинде меним аьзирлеген докладым Юсупов князьлерининъ тукымына багысланган эди. Сонда Вадим Винцерович мага бир неше туьзетуьвши соравларын беруьви мен оьзининъ бу темады терен анълавын коьрсеткени эсимде. Мен докладым ман шыгып соьйлеятканда, ол регламент акында ойлаган да этпей, эс берип тынълаганы да эсимде калды, неге десе аьлим баска бирер докладшыларды «болынъыз» деп алгасатып та турды. Меним куллыгымнынъ иштелиги аьлимди кызыксындырган болса ярайды деп сенгим келеди. Секциядынъ иси кутылган сонъ, сонынъ сопердседательлери Ф.Озова ман меним докладларымыз энъ де кызыклы эм иштелиги ягыннан бай куллыклар деп белгиледилер. Сол заман Вадим Трепавловтынъ соьйлев йорыгы мага бек якын болып коьринди: ол коьп соьзсиз, оьзи мен соьйлеген аьдем мен, ол ким болганына да карамастан, эс берип эм ийгилик йорап аьллесип турды.
(Ызы болаяк).
Суьвретте: Вадим Трепавлов.
