Янъы окув йылдынъ басланувы ман билимлендируьв учреждениелеринде кайдай болса да бир янъылыклар киритиледилер. Сол окытувшылардынъ да, окувшылардынъ да кызыксынувларын коьтереди. Бу окув йылда боьтен де коьнъилди коьтергени – Мединский эм Торкуновтынъ 6-9-ншы класслар окувшылары уьшин янъы тарих китаплердинъ келуьви. Йогарыда айтылган авторлардынъ китаби иштелигине коьре янъыртылган, заманга коьре туьзилген, сол окув сабагын да кызыклы этеди.
Белгилеп озайык, бу китаплер окувшыларга анъламлы тил мен язылган, солай ок берилетаган материал да келбакланып, енъил аьлде бериледи. Аьр кайсы тема да терен тергелген, коьрсетим материаллар да мунда мол, айтпага, суьвретлер, карталар, баьриси де болган оьзгерислерди коьз алдына аькеледи. Биз бек сенемиз, бу окув китаплери аьлиги заманнынъ окувшысына тарих оьзгерисин анъламага эм солар буьгуьнлерде кайтип суьлдерленетаганын коьрмеге амал берер.
Россия мектеблерине янъы тарих китаплерин туьзуьв – элдинъ оьткен заманына караска объективли эм бир кепли баа беруьвге бек маьнели абыт. Аьлиги заман шартларына коьре тарих сабагын уьйретуьвде, окувшыга еткеруьвде ойланмага керек болады, тарихли оьрленуьвлерди, туьрли маданият эм патшалыклар
байланысларын да эсимизде сакламага тийисли. Россия етекшилери мен ямагат алдында туратаган борыш та – гражданлардынъ кавыфсызлыгын эм Элдинъ коршаланувын беркитуьв болады.
Россия Президенти Владимир Путин де Пекин еринде журналистлер алдында: «Аьр кайсы эл де тармаклы кавыфсызлыкты канагатлап болмага тийисли, сол аьр кайсымызга да келисли. Биз оьз япсарымызда яшайтаган аьр аьдемнинъ ыхтыяры уьшин куьресемиз, ол ана тилинде соьйлемеге эм оьз аьдет-йорыкларын
тутып, маданиятын оьрлендирип, оьсип келетаган несилине асабалыгын калдырмага тийисли», – деген эди. Бу куьнлерде сол аьдетлер Россияда тутыладылар.
Аьли биз йогарыда белгилеген китапте келтирилген фактлар аркалы, соны коьрсетпеге шалысайык.
Бизге, ногай халкынынъ тарихин тергевшилерге белгили болып, XIV-XV йылларда Алтын Ордадынъ кенълигинде туьзилген Ногай Ордасы маьнели политикалык эм аьскерли туьзилис болган, Россия тарихинде яркын ызын да калдырган. Ама тарих китаплеринде солар акында ийги кепте язылмайтаган эди, коьп ерлерде уьндемей де калынган.
Аьли янъыдан баспаланган 6-ншы класслар уьшин тарих китабинде Ногай Ордасы баска, ийги ягыннан коьрсетиледи – онынъ маьнеси эм Элдинъ оьрленуьвине эткен косымы. Сол элдинъ тарихининъ маьнели бетлерин анълавга янъы кенъликлерди де ашады. Солай ок бу китапте Ногай Ордасы Орыс орталык патшалыгынынъ туьзилуьвинде де маьнели орынды алганы келтириледи. Ногай Ордасы тарих бойынша тек аьскер эм политикалык
йолдас байланыста болып калмай, экономикалык эм маданият яшавында да белсенли орынды туткан. Эндигиден армаганда, бу китапти окыган окувшылар Русь пен Ногай Ордасы араларында болган катнаслыкты эм сол патшалык институтларын беркитуьвде кайдай орынды алганын анълаяк. Китапте Ногай Ордасы Руське тек карсы болып турмаганы, соны ман бирге айырым тарихли заманларда оьрленуьвге де оьз косымын эткени коьрсетиледи. Соьзсиз де, сол балаларга тарих тек урыслар,
согыслар заманларды коьрсетип калмайды, тарих – катнаслы онъайлыклар, маданият авысувлар, дослык катнаслар болганын да белгилейди.
Бу темага объективли янасув тарихли маданиятка, аьдем бактыларынынъ туьрлилигине окувшыларда миллетлер ара сыйлавды кеплеек. Солай болганда, бу китап аркалы окувшы тек фактлар ман танысып калмай, туьрли яклардан келтирилген оьзгерислерге оьз баасын берип, ойын да айтып болаяк.
Мунда Ногай Ордасы XIVXV оьмирлерде Алтын Ордасы бузылганнан сонъ кепленгени де келтириледи. Ол аьлиги Россиядынъ кубыла япсарларында, Сырт Кавказдынъ эм Поволжье кесеклерининъ кенъ шоьл ерлерин алган. Россия тарихинде Орда бек маьнели политикалык эм аьскер туьзилиси болган.
Солай ок китапте Ногай Орда ман Москва княжествосы (сонъында – Орыс патшалыгы ман) араларындагы кыйынлы аьллер де келтириледи. Бир ягыннан, Орда кавыфлык булагы – ногайлар орыслардынъ ерлерине тез-тез этетаган шапкынлыклары коьп бузгышлавлар эткенлер. Баска ягыннан, Москва ман Ногай Ордасы араларында болган дипломатлык катнаслар ортак явга карсы шыгувда пайдасын берген. Китап авторлары Россиядынъ кубыла япсарларынынъ кепленуьвинде де Ордадынъ орынын коьрсетеди. Сол зат Ногай Ордасынынъ стратегиялык маьнели япсарларды алганын, шоьл халклары ман Русьтинъ араларында болган кенъликлерге тергев салып турганлары акында айтады. Биз йогарыда белгилегенлей, Русьтинъ Орда ман катнаслыгы Орыс патшалыгынынъ кубыла япсарларын беркитуьвге ярдамын эткен, сонъында орыс ерлерин кенъейтувге де амал берген. Ногай Ордасы тюрк дуныясынынъ бир кесеги болган, сонынъ яшавшылары ногайлар
– тюрк халкы болган. Орыслар ман тюрклердинъ катнаслыгы эки якка да онъайлы болган, олар бир-бирисининъ маданияты ман танысканлар, яраганлары ман боьлискенлер. Сол затлар тилде, аьдетлерде эм аьскерлик тактикада коьринеди, энъ де маьнелиси – Россиядынъ коьпмиллетли юзин туьзуьвде. Сонъында Ногай Ордадынъ куьшининъ таювы онынъ Орыс патшалыгына кируьви эм Россия патшалыгы ман ортакласувы акында айтады. Солай болганда, Россия тарихинде Ногай Ордасы маьнели орында экенин, бириншидинъ – кубыла япсарда политикалык эм аьскерлик аьллерин беркитуьвде, экиншидинъ – орта оьмирлерде уьйкен уьлиси болганын коьрсетеди.
Амерхан Межитов,
Ногай район билимлендируьв тармагынынъ етекшиси. (Макалады орыс тилиннен ногайшага Г.Сагиндикова коьширген).
