Ызгы заманларда «плагиат», «антиплагиат» деген соьзлерди коьп эситемиз. Баьри яратувшылык ислер де тергеледи. Меним университетте окыган замандагы преподавательлеримнинъ бириси коьп йыллардынъ артында баспаланган макалаларымнан уьзиклер кулланып болмайман деп айтатаган эди, олар «антиплагиатка» салганда, «уникальность» коьрсетпейдилер. Сондай заманларга да келдик.
Бар сондай аьдемлер, баска биревлердинъ шыгармаларын, оьзине коьре, «акылятаксып», плагиат деп куьналемеге аьзир болып турадылар. «Плагиат» деп халктыкын айтып, «шедевр» деп оьзиндикин санап туратаганлар да йок тувыл. Кашан да, бир-бир заманда ашув тиеди, ама оларга айттынъ не, айтпадынъ не, бирдей. Мени куьналегенлер де бар эди, мен оларга маьне бермеске шалысаман. Ушынын айтканда, уьндемей коймага да куьшим етпейди. Айтпага, аьлиги заманда олардынъ ятлавларын окымайман, окыган заманларым да болган, тек аьлиги заманда юрегимди сол сыдыралар телезитпейди, кызыксынувларым баскаланган болса ярайды деп эсиме келеди.
Плагиат – (латин тилиннен коьширилгенде – «урланган») – биле коьре баска аьдемнинъ яратувшылык исин законга карсы кулланув, оьзиндики деп коьрсетуьв. Бу зат автордынъ ыхтыярлык эм патент законодательствосын бузады, сол аьдем юридический яктан яваплыкка тартылады. Уголовлык яктан плагиат уьшин 500 мынъ маьнет акшага дейим штраф, алты айга дейим тутнакка капав коьриледи. Дурыс, биревдинъ яратувшылык исинде баскадынъ куллыгы йок. Болса да, биревди плагиат деп куьналеген заманда, баьримизге де сак болув керек. Бурынгыды алып карасак, баска биревдинъ ойларын оьзиндики этетаган ис аьдет болып калган. Тарихшилердинъ айтувына коьре, уллы инсанлар да сол урлавды ашык кепте эткенлер. Плагиатты айыплаганлар оьзлери де урлаганлар. Сондай ислерде Мольерди де куьналегенлер болган. Олар француз драматург Сирано де Бержерактан бир сценады алып, оьзининъ пьесасына коскан деп айтадылар. Оны куьналегенде, айткан: «Мен оьзиме ийги затларды тапкан ерден аламан». Адабиат тармагында да плагиатта куьналев аьр заман болган. Сол списокта коьплеген талаплы язувшылар болган. Боьтен де, баснялар акында коьп айтылатаган болган. 1891-нши йыл Готхольд Лессингти айыплап, китап баспаланады. Ол карга эм пыслак акындагы басняды туьрлендиреди. Автор пыслакты бир кесек увга авыстырады. Онынъ язувы ман, туьлки каргадан увланган этти алады ырыясып, ийги соьзлер айтып, соны ашап, оьледи. Баснядынъ ойы каргадынъ анъкавлыгы тувыл, Лессинг ырыяларды айыплайды. Ол айтады: «яман ырыялар, увдан баска бир затка да етиспегей эдинъиз». Белгили Иван Крылов кайтип талаплы этип Эзоптынъ, Лафантеннинъ басняларын туьрлендирген, олар бизим адабиатымызда коьрнекли орынды тутадылар. Мен ойлайман, оны плагиатор деп айтпага биревдинъ де ыхтыяры да йок.
Бир сюжеттен шыгарып, бир неше шыгармалар туьрли язувшылар ман язылганнынъ коьп мысаллары бар. Баьримиз де кайтип кызыксынып, Николай Гогольдинъ белгили «Тарас Бульба» шыгармасын окыймыз. Кайбиримизге ол йигерликтинъ, баьтирликтинъ уьлгиси болады. Эм баьримизге де белгили йыравымыз Досманбет Азавлы. Досманбеттинъ акында таварых – онынъ эки увылы болган – Эсей эм Косай. Олар экеви де келеекте Азовты басшыламага болаяк эди, ама Косай юрегининъ куьшли сезими – суьйим сезимлери йогары алып, туьрк кызды яратып, туьрклердинъ ягында согыспага кетеди. Атасы уьйкен увылын бек суьйген, ама сондай кыянатлыкты ога кеширип болмайды. Бир кеше Досманбет согысувдан Азовка кайтып келеятканда, явдынъ кишкей отряды ман карсы болады, каты согысувда коьп яслар ян бередилер. олардынъ йигитлигине оьктемсиген Досманбет яраланганларды, ян бергенлерди излеп шыгады. Караса бир яс коькирегинде ок пан ятыр, Досманбет увылы Косайды таныйды. Сол заманда Досманбет «Меним Косайым» деген ятлавын язады. Суьйикли увылын йойган Досманбет явдан оьш алмага суьеди. Согысувлардынъ бирисинде Досманбет шыбырткысын дав майданда туьсирип калганын сезеди. Эр кисидинъ белгиси – шыбырткы, ол йоймага ыхтыяры йок экенин анълайды. Кайтып келгенде, явдынъ огы оны йыгады эм каты яралайды, сол ярадан Досманбет ийги болмайды. Коьплеген тарихшилердинъ ойы ман, бу таварыхлар «Тарас Бульбадынъ» негизине салынган. Н.Гоголь оьз яратувшылыгында ногай адабиатынынъ поэмаларын, халк фольклорын кулланган. Ол оьз тувганлары ман байланыс тутканда, шоьл таварыхларын йиберши деп тилеген. Язувшы украин халкынынъ фольклорын бек суьйген деп белгили, ногайлар ман украинлер мынълаган йыллар бойынша авылдас болып турганлар, сога коьре оларда бирдей соьзлер, эртегилерде бирдей сюжетлер, усаслы такпаклар эм айтувлар коьп. Соьйтип, белгили «Тарас Бульба» повестинде Досманбет Азавлыдынъ акында таварых танылады. Мине тагы да бир кере алдымызда мысал – баьри шыгармаларды да биз плагиат деп айтып болмаймыз.
Дуныядагы инсанлардынъ саны коьп, сол шаклы коьп сезимлер, ойлар, сол ойларымыз эки аьдемнинъ янына якын болып, ятлав яде кара соьз болып бирдей болып язылса, сонда бир кемшилик, «плагиат» та болмас деп эсиме келеди. Сога коьре, анълап-анъламай, керексиз ерде де, баьрисиннен де акыллы болып, плагиат деп кышкырып турмайык. Баслап оьзимизге карайык.
Г.Бекмуратова, Россия Язувшылар союзынынъ агзасы
