Язувшылар, адабиатшылар, журналистлер, саният эм илми аьрекетшилери, оькимет эм ямагат аьрекетшилери, Дагестаннынъ халк шаири Расул Гамзатовтынъ эм онынъ туьрли яктан уьйкен маьнелиги бар яратувшылыгы акында хабарлайдылар.
Муннан оьмирдинъ доьрт пайыннан артык заманда адабиат критикады кызыксындырган Расул Гамзатов акында коьп макалалар баспаланган, ама сол шыгармаларда олар онынъ акында толысынша хабарламайдылар. Соны ман бирге бизим зейинли замандасымыздынъ аты тувган ерининъ тысында да белгили болды, яратувшылыгы миллионлаган аьдемлерди кызыксындырды. Соны йылдан-йылга шаирдинъ китаплерининъ тиражы артатаганы, коьплеген сочинениелерининъ замандасларынынъ эм шет эллер халкларынынъ тиллерине коьширилгени шайытлайды. Орыс совет шаири, критик эм журналист Сергей Наровчатов оьзининъ «Сезим эм соьз» деген статьясында Расул Гамзатовтынъ поэзия аспанында туткан орыны акында: «Кайдай кепли де, айырым сайлам адабиатта да Расул Гамзатовтынъ аты дайым да ийгилер сырасында тураяк. Совет поэзиясы, янъыларда тек дагестан поэзиясындай болып, а келеекте – сога эш бир шексиз ынанаман – савдуныялык адабиат акында онынъ ятлавлары болмай айтылмас»: – деп язады.
Орыс шаири Илья Сельвинский эм баска белгили адабиатшылары ман Расул Гамзатовтынъ ятлавларын орыс тилине коьширилген сонъ, тувган эм дуныялык адабатынынъ аьдеттеги йорыкларына негизленип, дагестан шаири поэзия хорында оьз орынын излеп баслайды.
Зейинлигин каныгыслы кыйын салувы ман косып, Расул Гамзатов ийги соьз усталарынынъ арасында коьрнекли орынды бийлейди. Онынъ поэтикалык орыны адабиат тармагында яркын коьринеди. «Узын, туьемойынлы болды меним йырымнынъ сокпагы, ама мен оны ман, оьз байламыма шешекейлер йыя-йыя, бараман, – деп язады ол.
Дагестаннынъ халк шаирининъ яратувшылыгы совет окувшыга ювык эм баалы. Ол поэзия дуныясына кайгы эм суьйиниш, навасызланув эм парахат, айырылув эм йолыгыс куьнлерде коьмиледи. Бу зат, белки, шынты саният аьдемнинъ ойларын эм сезимлерин коьрсететаганы, онда онынъ мырадлары эм сенимлери барлыгы ман байлыныслыдыр.
Расул Гамзатовтынъ соьзи окувшыга оьлшемсиз куьш пен себеплигин тийгистеди, солай болып, гражданлардынъ ойлары эм мырадлары шаирге яшавда маьнели эм тийисли затларды таппага коьмек этеди. Яшавдан уьйренип эм яшавга уьйретип, Р.Гамзатов тоьгеректегиди туьрли яктан суьвретлейди. Гражданлык сезими – онынъ йырларынынъ оьзеги.
Расул Гамзатов – дайым да яшав кайнасында. Аьдеттегиди йигитлик пен, куьндегиликти эпоха ман байланыстырып, ол окувшыга маьнели оьзгерислер акында хабарлайды, ога олардынъ маьнелигин ашыклайды. Дуныяда болатаган затларды коьрип бажарув ман шаир Кавказ халкларынынъ анъ алаты – пандурга сес берип, миллионлаган аьдемлердинъ эсин каратты. Аьр строфасынынъ лирикалык тынысы ярасыклыкты токтастырув ман байланыслы ясыртын иш ойларды эм сезимлерди коьширеди. Аьр йырында – халк ойы, онынъ мырадлары тек йыр иштелиги мен тувыл, ятлав структурасы ман билдириледи.
Оьз яратувшылыгында Р.Гамзатов яшавды халкка таныс художестволык амаллар ман суьвретлейди. Оьз геройын яшаган заманында эм оны кеплейтаган аьллерде суьвретлеп, автор, саният борышларын эсапка алув ман поэзиядынъ философиялык, социаллык эм эстетикалык маьнелигин де белгилейди.
Поэзия аьдемлерге куьндегилик яшавда да керек, тойда куьшли ишимликли савыттай, кавгаласувда кылыштай, тойы болаяткан кыздынъ ярасык коьйлегиндей, язлыктагы оьсимликлерге куьн коьзининъ исси саьвлесиндей, – мине сондай иштеликли ятлавы бар Р.Гамзатовтынъ.
Уьйкен эс каратув эм суьйимлик пен карап турган калем йолдасынынъ яратувшылык уьстинликлерине Самуил Маршак. Дагестан карагусы «поэтикалык ойдынъ бийиклигине бара береди, аянлыкты, шынты шаирлердинъ ятлавларында белгиленген ян тоьслигининъ йылувлыгын йойытпай» – деп суьйинетаган эди орыс шаири. Ол Р.Гамзатовтынъ йырларында Тав элининъ бавырдаслык аьелининъ туьзилген хорын («онда бурынгы аьдет-йорыклары аявлап сакланады, ама революция ман тербияланган несиллер эски эм яшавга келиссиз ой-карасларды енъедилер) эситеди. С.Маршак соьз усталыгы болган шаир аьдемди «сыпатыннан» тувыл, «иш дуныясыннан» суьвретлейтаганына, онынъ афоризмли ятлавында куьлки эм коьзяслар бир-бирисининъ касында, «кушакласып» яшагандай аьлди коьрсететаганына каратады окувшыдынъ эсин.
Совет заманынынъ яшав кеби – Р.Гамзатовтынъ ойларын эм оларды ятлавлар сыдыралары ман коьрсетуьвдинъ булагы. Шет эллер яшавын суьвретлев мен, ол бир де Аталыгы акында мутпайды. Ер Кремльден басланады дегеннен шыга берип, шаир Дагестан алдында увыл борышын толтырады. «Эки ана бар меним халкымнынъ, меним кишкей элимнинъ, меним китаплеримнинъ аьрисининъ. Биринши ана – Дагестан ерим. Мунда мен тувганман, мунда мен биринши кере ана тилин эситкенмен, оны уьйренгенмен, эм ол меним кан-яныма кирген. Мунда мен биринши кере ана тилинде язылган йырларды эситкенмен эм биринши йырды оьзим йырлаганман. Мунда мен биринши кере сув эм оьтпек даьмин татканман. Балалык шагында тас йоллар ман тармасып юруьвимде неше кере де яралансам да, тувган еримнинъ сувы эм оьлени аркасы ман эмленгенмен.
Меним экинши анам – уллы Россия, меним экинши анам – Москва. Тербиялады, канатландырды, кенъ йолга шыгарды, шет-кырыйсыз горизонтларын, савлай дуныяды коьрсетти. Эки аналарым алдында да увыл борышлыгым бар… Ушып бараяткан карагус кайсы канаты ога керекли эм баалы экенин билмегендей, мен де кайсы ана мага баалы экенин билмеймен», – деп язады Расул Гамзатов.
Р.Гамзатов – шеттен карап туратаган аьдем тувыл, ол – халкты алдыга алып барувшы, халк кулы. Окувшыга билдирмей, ол оны артыннан алып барады, онынъ сенимли досы эм маслагатшысы эсабында. Шаир яс несилди яшавга дурыс карасты сайлап, кыйынлыкларды енъип, аьлиги заманнынъ авыр борышларын шешип уьйретеди. Ол окувшыга яхшыды эм яманды кайтип айырмага керегин айтады, Октябрь енъуьвлерин сакламага шакырады. Онынъ Оькимет баргысына тийисли этилинген «Меним тувган йылым» деген поэмасы окувшыга автор яратувшылыгы бойынша оьрге коьтерилгенин ашык коьрсетеди. Аьлим К.Султанов бу шыгарма Совет Дагестаннынъ тувувы акында поэтикалык повесть экенин белгилеген. Поэмада тарих оьрленуьвининъ айырым кезегинде тав ериндеги халктынъ бактысы коьрсетилген. Онда автор, лирикады эпос пан келисли косып, онынъ ишине сюжет йолакларды карыстырып, этнографиялык суьвретлевлер эм фольклор ман пайдаланып, оьзгерислерди эм геройларды усташа коьрсетуьвге етисти.
Расул Гамзатовтынъ шыгармаларынынъ бетлериннен «Халк эм саният» темасы туьспейди. Критика яктан йогары бааланган онынъ «Ата ман хабарласув» деген шыгармасында бу тема кенъ коьрсетиледи. Язувшы А.Фадеев «бизим поэзиядынъ булаклары эм кеби акында уьйкен ой-токтас шынты поэтикалык тилинде билдириледи», – деп язган ол авторга. Бу ой-токтас толысынша Р.Гамзатовтынъ «Меним Дагестаным» китабинде коьринеди.
Сезимли орын тутады оьзининъ художестволык маьнелиги ягыннан Р.Гамзатовтынъ яратувшылыгында театрлык спектакльлерде (драма, балет, опера) оьзининъ экинши эм уьшинши тувувын тапкан «Горянка» деген поэмасы. Ол коьп миллетли совет маданиятынынъ карзынасына берк кирди, шет эллеринде де поэмага кызыксынувды тувдырды.
Совет ямагатшылыгы коьнъиллик пен шаирдинъ согыс эм тынышлык, саният тармагында эм яшавда миллетлик эм интернационалистлик байланысларга багысланган «Высокие звезды» деген китабин хош коьрип алды. Бизим замандасымыздынъ яшавы сол заманга келисли аьллерде коьрсетилген.
Расул Гамзатов оьмир мен бирге адымлайды. Келеектеги ярасыклыкка миллионлаган аьдемлердинъ козгалысында тийисли орынды бийлеп, Дагестаннынъ халк шаири, дуныялык маданиятынынъ тарихине кирген баска уллы соьз усталарындай болып, оьз замандасынынъ сесине эс каратады.
Борис Фарбер,
филология илмилерининъ кандидаты.