Быйыл 9-ншы октябрьде совет аьскерлери бизим тувган ягымыз Кавказ уьшин юритилген согысты тамамлай келип, регионды немец-фашист баскыншыларыннан босатканлы 80 йыл толады. Сол куьн 1943-нши йылда яв аьскерлери Тамань ярты аралыннан кувылып, Кавказ толы кебинде гитлершилерден босатылган куьн деп тарихке кирген.
Кавказ уьшин согыс 1942-нши йылдынъ 25-нши июлиннен басланып 1943-нши йылдынъ 9-ншы октябринде совет аьскерлерининъ толы енъуьви мен кутылган. Бу согыс Уллы Аталык урысларынынъ санында энъ де узак заманга созылган кан тоьгисли дав аьрекети болып эсапланады. 

1942-нши йылдынъ язында Дагестан да авыр фронт яшавы ман яшап баслайды. (Бизим Караногай районымыз сол йылларда Ставрополь крайынынъ эсабына киретаган болган. 1942-нши йылдынъ август айыннан алып ноябрь айына дейим районды кесек заманга немец-румын аьскерлери бийлеп алган). Айырым Махачкала коршаланув районы туьзиледи, 20 мынънан артык дагестанлылар коршаланув курылысларына кириседилер.
Кавказ уьшин согыс аьсеринде 10 мынънан артык дагестанлылар оьз эрки мен фронтка кеткенлер. Олардынъ 400-ден артыгы Кулухар, Марух, Санчар тав кешуьвлеринде йигитлерше ян бергенлер. Юзлеген дагестан кызлары оьз ыхтыярлары ман Кызыл Аьскер сырасына туьскенлер. Сондайлардынъ сырасында бизим Караногай районымыздан фронтка оьз эрки мен Аминат Оразбаева кеткен. (Бу йигерли ногай кыскаяклы согысты басыннан ызына дейим оьткен эм давдан сонъ эрге шыгып Казахстанда яшап калган. Аминаттынъ келпетин сол ок аты ман оьзининъ «Коьгершинлер» деген повестинде ногай язувшы Хали Байрашев кулланган (Махачкала, 1972 й.).
1942-нши йыл сентябрь айында Граждан согысынынъ баьтири Кара Караевтинъ етекшилиги астында айырым атлы эскадрон туьзилген. Бу эскадроннынъ сырасына савлайы да дагестанлылар эм ногайлар киргенлер. Эскадрон эсабында Оразбай Темирбулатов, Абдуладий Алимов эм баска шоьл йигитлери болганы акында газетамыздынъ эсли журналисти Алев Алимов (яткан ери ярык болсын) оьзининъ бир макаласында язып белгилеген. Бу атлы аьскер боьлиги бизим районнынъ Арсланбек авылында кесек заманга токтаганы акында билдируьвлер бар. Соннан эскадрон район ери мен куьнбатарга карап йол алган эм немец-фашистлери мен энъ биринши кере 1942-нши йылдынъ октябрь айында Ашыкулак авылы янында согыска кирискен. Сонъында Моздок туьбинде юритилген кавгада да катнаскан эм дав йылларында коьплеген фронт йоллары ман оьтип Берлинге дейим еткен. Соны ман бирге районымызды немец-румын аьскерлериннен босатувда Махач Дахадаев партизан отряды ман бирге генерал-лейтенант Николай Кириченкодынъ 4-нши гвардиялы Кобан атлы корпусы ортакшылык эткен.
Дагестанда 1942-нши йылда 91-нши Кызыл байраклы Мелитополь стрелковый дивизиясы туьзилген, Махачкала эм Буйнакск училищелеринде офицер кадрлары аьзирленген.
«Дагнефть» предприятиеси 1,5 кере нефть шыгарувын арттырган эм 340 мынъ тонна планнан артык йогары сапатлы нефтьти фронтка йиберген.
Дагестаннынъ эм Махачкаладынъ балык ыславшы эм балык асыллавшы предприятиелери элге 2500 мынъ тонна балык продукциясын берген. Дагестанлылар, олардынъ эсабында Ногай районынынъ яшавшылары, 1941-42-нши йылларда Кизляр-Астрахань темир йолынынынъ курылысында (348 шакырым) белсен катнасканлар.
Дагестанда 100-ден артык госпитальлер болганлар, соларда 135 мынънан артык яралы аьскершилер эмленгенлер. Махачкалада бес бронепоезд курылган. Баьри дагестан халклары да фронт фондына акша эм алтын-куьмис ыспайлыкларын бергенлер.
Кавказ уьшин согысларда 27 мынънан артык дагестанлылар ортакшылык эткенлер эм олардынъ баьриси де «Кавказды коршалаганы уьшин» медаль мен савгаланганлар. Бизим Ногай районыннан оьз тувган ягы Сырт Кавказды душпаннан йогарыда белгиленген согыс ортакшылары, дав ветеранлары Абу Бекмурзаев, Бектемир Мурзаев, Батир Карагулов (сонъында Социалист Истинъ Баьтири) эм баскалар Кызыл Аьскер сырасында йигитлерше коршалаганлар.
Кавказ уьшин согысларда дагестанлылар Кади Абакаров, Шамсула Алиев (сонъында Совет Союзынынъ Баьтирлери болганлар) уьйкен данъклык коьрсеткенлер. Тылдагы дагестан кыскаяклылары да эр кимик согысканлары белгили. Айтпага, йигерли терек казачкасы Евгения Данилевская колына гранаталар байламын алып фашист танкларына карсы шыккан эм солардынъ уьшевин яккан. 91-нши Мелитополь дивизия сырасында Умукусум Зейналбекова баьтирлерше согыскан. Бу ерде 1942-нши йылда бизим районымызга душпан аьскерлери киргенде йигитлик коьрсеткен кыскаяклылар: Куьнбатар авыл Советининъ председатели Куьнбийке Мусаевады, Кумлы авылдан Кадырбийке Кулушевады атамасак соьзимиз толы болмас.
1943-нши йылдынъ 3-нши январинде Кавказдан немец-фашист аьскерлерин толы кепте бузгышлав эм кувув мырат пан совет аьскерлерининъ алдыга коьтерилуьви басланган. Сол биринши юма ишинде душпаннан Пятигорск, Кисловодск, Минводы эм Ставрополь калалары босатылганлар. 14-нши январьде Дондагы Ростов каласы да босатылады фашистлерден. Болса да, явдынъ аьскерлерининъ Тамань ярты аралына кашувын совет аьскерлери иркип болалмаган. Гитлершилер мунда 400 мынъ аьскерлерден «Коьк линиясы» деп аталган уьйкен коршаланув туьркимин туьзбеге уьлгирген.
Тезден совет аьскерлери Кавказ уьшин согыстынъ энъ ызгы Новороссийск-Тамань операциясын баслаганлар. Бу операция 1943-нши йылдынъ февраль айыннан октябрь айы бойынша созылган. Сонынъ тамамында, 9-ншы октябрьде, совет аьскерлери Таманьди толы кепте явдан босатканлар. Соьйтип Кавказ уьшин 442 куьн бардырылган дав аьрекети халкымыздынъ енъуьви мен кутылган.
Кавказды душпаннан босатувдынъ сырагысында Совет Оькимети оьзине нефть эм аслык пан бай регионды кайтарган эм сол зат гитлерши командованиесининъ тагы да алдыга карап юруьвининъ баьри планларын да бузган. Совет Армиясы Сталинград согысында эм Кавказ уьшин урысларда енъуьвден сонъ оьзининъ куьш-куватын мукаят та беркиткен. Ол зат эндигиси 1943-нши йылдынъ язында оьткен Курск согысына толы кепте аьзирлик коьрмеге эм сонда уьйкен енъуьвге етиспеге заман эм амал берген.

М.Ханов.