Аьлим акында ойлар

(Басы    16 -нши номерде).

Соннан бери бир неше йыллар оьттилер. 2018-нши йылдынъ ноябрь-декабрь айларында мен Москвадагы В.И.Ленин атындагы Россия китапханасынынъ фондларында ногай композиторы эм ямагат аьрекетшиси Залимхан Зинеевтинъ оьнер асабалыгы акында материал карастырып ислеген эдим. Сол куллыктынъ барысында мен кызыклы материаллар таптым, соларды оьз ис йолдасларым ман бирге илми айланысына киргистпеге токтастык. Сол заман мага Россия Илмилер Академиясынынъ Этнология эм антропология институтында «Халклар эм маданиятлар» сериясындагы «Ногайлар» деген томы уьстинде юритилетаган куллыктынъ барысы акында билмеге, эгер ер бар болса сонда меним ногайлардынъ музыкалык маданияты акында язганларымды киргистпеге маслагат эттилер. Сол аьсерде мен бу институттынъ директоры М.Ю.Мартынова ман йолыгыспага соьйлестим. Йолыгыста айтылган сериядынъ яваплы секретари Л.И.Миссонова да катнасты. Хабарласув юрип турганда «Ногайлар» деген томды баспалав соравы 2015-нши йылда куьн йосыгыннан тайдырылганы белгили болды, неге десе РГНФ (сонъында РФФИ) грантты алувга берилген конкурс аьризесин кабыл этпеген. Мен сол ис дурыс тувыл деп оьз ойымды билдирмеге амалсыз болдым. Сол заман меним сыйлы хабаршы йолдасларым тагы да бир кере РФФИ-ге янъы аьризе берип карамага кенъес эттилер, неге десе «Халклар эм маданиятлар» деген серия тамамланмага туры эди эм соннан баска онъайлы аьл сонъында табылмаска да болаяк эди.

Мен куллыгымнынъ сырагылары уьшин кавыфсызланмай да болмай, иске урындым. Колда бар болган материал ман таныскан сонъ, мага Вадим Винцеровичтинъ язганларыннан баскалай (ол Ногай Ордасы бойынша боьлик эди), томнынъ текстин янъыдан аьзирлев кереги аян коьринди. Сырагысында, уьш юмадан сонъ, аьризе аьзир болды, ама бу ерде янъы маьселе шыкты эм сол маьселе проекттинъ етекшиси РАН ИЭА яде РАН ИРИ институтларынынъ аьлими болмага кереклиги мен байланыслы эди. РАН этнология эм антропология институтындагы йолдаслар мага авторлар коллективин Вадим Трепавлов етекшилесин деп тилемеге кенъес бердилер. Мен сонда ок та ога йолыгыспага кереги акында хат яздым. Заман аз калган эди. Янъыйыллык байрамларыннан сонъ басланатаган ис юмасына дейим уьлгирмеге керек эди, неге десе армаган «Халклар эм маданиятлар» деген сериядынъ бас редакторы академик Валерий Александрович Тишков пан соьйлесуьв керек эди.

РАН ИРИ-де Вадим Винцерович пен йолыгыскан аьсеримде мен ога соравымнынъ бавын анълаттым, неге десе ол оьзи де сондай проект муннан алдын туьзилгени акында аьруьв билетаган эди. Мен ога сол шакта: «Вадим Винцерович, «Халклар эм маданиятлар» деген серия тамамланып барады эм бизге, ногайларга, сондай китаптинъ кереклиги бек маьнели. Сизден оьзге мага тилегендей аьдем йок. Проектти издательлик грантына беруьв уьшин баслапкы талаплардынъ бириси деп «тарих» яде «этнология» боьлиги бойынша РАН академиялык институтларынынъ бирисиннен бир аьлимнинъ болувы керек болады. Сизге «ногай проектин» колтыкламага тилек этемен. Куллыктынъ бас кесегин биз оьз мойынымызга алармыз… Биз Сизди, Вадим Винцерович, ялгыз калдырмаспыз», – дегеним эсимде турады.

Сол ерде меним сыйлы хабаршым эм ясуьйкен йолдасым мага авторлар коллективи эм материаллар аьзирлиги мен байланыслы болган бир неше соравларын берди. Муннан сонъ биз мен академик В.Тишков пан йолыгыскан шагымда, эгер керек болгандай болса, исти уйгынлавдынъ калган соравлары бойынша биргелес телефон конференцбайланысын оьткерермиз деп соьйлестик. Элбетте, бу баьри зат та В.Тишков издательлик гранты бойынша РФФИ-ге аьризе беруьвдинъ ой-ниетин макул коьргендей болса, этилинмеге каралган эди.

Экинши куьн мен «Халклар эм маданиятлар» деген сериядынъ бас редакторы, РАН академиги В.Тишков пан йолыгыстым. Сонда мага енъил болмаган хабарласув юритпеге туьсти, неге десе муннан алдын 2015-нши йылда тап сондай проектти РФФИ кабыл этпеген эди. Соны ман бирге академиктинъ айтувы ман, ногайлар акында материал бек кыска болса да, 2002-нши йылда «Дагестан халклары» деген томда баспаланган. Сонда мага серияда айырым «ногай» томынынъ пайдасы акында туьрли ой-кенъеслер келтирмеге туьсти. Болса да, тек Вадим Трепавловтынъ сонынъ пайдасы акында айтканы ызында В.Тишковты бизим проектти колтыкламага муькир этти. Валерий Александрович сол ерде ок та бизден занъ куьтип турган Вадим Винцеровичке тел сокты. Ол сонда ок та бизге явап берди эм «Халклар эм маданиятлар» деген серияда «Ногайлар» китабин шыгарув кереги акында оьзининъ ойын айтып беркитти эм ол оьзи сога яваплы инсан болмага эм конкурста катнасув уьшин издательлик грантын алувга аьризе язбага аьзир экенин билдирди.

Мага коьре, сол куьн меним яшавымда энъ наьсипли куьнлердинъ бириси болгандыр деп эсиме келеди. Сол шакта мен, эгер Вадим Трепавлов болмаган болса, бизим йолымыз коьпке кыйынлы эм бурылмалы болып, белкиси, ызында бир сырагысыз ябылып калган болса да ярайды. Сондай заманда Вадим Винцеровичтинъ йигерлиги мага айлак та бек ийги ислердинъ бириси болып коьринди. Мен аьли де ол бизим проектти аман акалды деп санайман.

Бир юмадынъ ишинде биз оны ман бирге китаптинъ туьзилиси беттен тил бирлик таппага, боьликлери бойынша баьри материалларды да аьзирлемеге, энъ ызында РФФИ токтастырган заман болжалына аьризеди берип уьлгирмеге тийисли эдик. Соны ман, 2019-ншы йылдынъ январь айынынъ экинши яртысында томнынъ материаллары ман документлери РФФИ-ге берилди. Проектти рецензентлер хош коьрип, соны кабыл эттилер. Вадим Винцерович бу затка бек суьйинди, ама оьзине келисли хаьсиетининъ авырлыгына бойсынып коьп соьз айтпады. Муннан сонъ мен Россиядагы ногайлардынъ Федераллык миллет маданият автономиясынынъ Оьр Советининъ председатели Валерий Казаковтынъ маслагаты ман эм Вадим Трепавлов пан макулласып, аьлим йолдасларыма бу проектте катнаспага тилек этип хатлар йибердим. Соьйтип бир неше йылларга созылган енъил болмаган куллык басланды. Коьп кыйын салмага туьсти, аьллер туьрли кепте туьзилип бардылар, ама бизим янымызда аьр заман да оьзининъ дурыс маслагатын бермеге, керек ерде туьз йолга салмага аьзир болган шынты аьлим барлыгы бизди коьнъиллендирип келди. Вадим Винцерович редакторлык куллыгын истинъ баьри кезеклеринде де бек яхшы аьлде юритип турды. Буьгуьнлерде мен ол кайсы бир исти колына алса да, соларды тек «5» белгиге толтырып келгенин эм бизи мен бирге, оьзининъ илми куллыкларындай болып дайымга эсимизде калганын барганнан-барган сайын артык анълай беремен.

Заида Зинеева,  тарих илмилерининъ кандидаты, Черкесск, КЧР.