Гульфира Бекмуратова

Хабарласув

 Аьлиги заманда, оькинишке, ногайша таза соьйлеп болатаган инсанлар аз бола береди. Бар сондай аьдемлер, сени коьрсе, «мен ше газетанъызга язылар эдим, тек ногайша окып болмайман ша» деп айтадылар.  Соны ол уьйкен оьктемлик пен айтады оьзи. Ногайша соьйлеп болган аьдем кайтип ногайша окып болмайды, тамаша. Ама бар инсанлар, ким тувган тилинде тек уьйде, мектебте, авылда тувыл, дуныядынъ туьрли ерлеринде соьйлейдилер эм онынъ оьрленуьвине, сакланувына куьш саладылар. Солардынъ бириси – «ДосларТВ» телевидениесининъ етекшиси Даниял Исакаев (суьвретте).  Мен ога ана тилимизди саклав, таралтув эм оьрлендируьв акында бир неше соравлар берип, яваплар алдым.

– Даниял, буьгуьнлерде Сиз белгили йырлавшы, тамада, юритуьвши, биринши ногай телевидениесининъ директоры боласыз.  Оьзинъизди де, аьелинъизди де сакламага баьри амаллар да бар. Болса да, куьшинъизди де, билиминъизди де, акшанъызды да аямай, телевидениеди аштынъыз эм юритип турасынъыз. Сол затка Сизге не зат демевлик этти?

– Кашан да, аьлиги заманда заман айлак тез кетеди, коьп затларды уьлгирмеге керек. Биз де яс тувыл, сога коьре, мен ойлайман, колымнан келген затты халкымыз уьшин, районымыз уьшин этпеге керекпиз. Буьгуьнлерде «ДосларТВ» ислейди, сол баьримизге де ийги, болса да оны туьзуьв, саклав, каравшыларды излев айлак коьп куьшимизди алды деп айтпага болады. Мен ойлайман, мен болмасам, ким? Баскалай, мага ярайды сосы ис пен каьр шекпеге, йыл сайын бир уьйкен проект аьзирлеймиз – «Коьгилдим от», «Эртегилер», КВН. Сондай исимиздинъ сырагыларын коьргенде, анълайсынъ, кайдай уьйкен куллык этилинеди телевидениединъ аьр бир куллыкшысы ман. Яратувшылык исине киргенде, баьри кыйынлыклар мутылады, инсанларга бизим проектлер каладылар.

Бизим сайтты архив деп айтпага болады, мунда керекли билдируьвлерди, видеоларды, йырларды таппага болады. Дурыс, сайтты ислетуьв, саклав уьшин акша керек, сога коьре сайтка язылув тегин тувыл.

– Телевидение – туьнегуьн, буьгуьн, танъла. Онынъ тарихи ногай халкымыздынъ йылязбасында калаягына шекленмеймиз. Бу соравга кайдай явап берерсинъиз? Сиз кайтип коьресинъиз онынъ тарихин? Буьгуьнги маданият акында не зат айтпага боласынъыз, туьрленислер керек пе эм кайдай?

– Телевидениединъ туьнегуьни, кашан да, кыйынлы эди, мен соны неше кере де айтканман. Буьгуьнлерде ислеймиз, телевидение куллыкшылары ман уьйкен куллык этилинеди, танълагысы куьнин бизим телевидениединъ каравшылары, язувшылары туьзееклер деп айтпага боламыз. Маданият, яратувшылык инсанлары, солардынъ ишинде – Артур Межитов, Арслан Бакиев, меним бирге телевидениединъ танълагысын этетаган ис йолдасларым. Куьш бар шаклы ислермен. Буьгуьнлерде биз мынънан артык видеолар йыйнаганмыз.

Маданиятты коьтеруьв керек, мен оьзим биология сабагынынъ окытувшысы, маданият тармагында янъы аьдем. Россия, халклар ара, республика, район бойынша шаралар коьп озгарылмага керек. Бизде оьзлерин сондай дережеде коьрсетип болатаган талаплы инсанлар бар. Талаплы саьбийлеримиз де бар. Оларды коьтергишлев – баьримиздинъ де борышымыз. Меним эсимде, мен Куьнбатар авылында окыйтаган заманда, Терекли-Мектебке «Шоьл тавыслары» деген конкурста катнаспага келгеним. Сав куьн карап, сонда катнаспай кайттым, билмеймен, аьдем коьп эди ме яде баска себеп бар эди ме, сога мен йылаганым эсимде калыпты. Айтувымнынъ маьнеси, авыллардан талаплар излев керекли, олар оьзлерининъ оьнерин коьрсетип болсын деп ислев керек. Коьплеген шараларды усташа аьзирлейди эм озгарады мадаият тармагынынъ талаплы ваькили Сабират Казгерей кызы Абубекерова, сондай шаралар коьп болса экен.

Маданиятты анълайтаган, уйгынлап болатаган боьлик етекши керек деп ойлайман мен. Концерт программалар коьп болса экен. Эгер яс талапларды коьтергишлейтаган программалар коьп болса, яслар маданият, адабият, саният тармакларына барар эдилер. Бизде бар талаплы яслар, соны озгарган КВН проектимиз шайытлайды.  Белгили композитор, ясуьйкенимиз Яхья Таймасхан увылы Кудайбердиев коьп ясларга яратувшылык йолына туьспеге коьмек эткен, буьгуьнлерде олар музыкантлар сырасын толтырып, анъ ман каьр шегедилер.

– Саьбийлеримиз тувган тилинде соьйлемейди деп кыйланамыз. Оларды ана тилине уьйретуьв не заттан басланмага керек – аьел, мектеб, адабият яде баска амаллар?

– Менде бу ерде тек бир явап, кашан да, аьелден. Эгер биз балаларымыз бан ногайша соьйлемесек, олар тувган тилин мутадылар. Балага энъ де ювык аьдем ким? Ата-ана, аьел. Меним оьзимнинъ аьелимде де хатыным балалардан сорайды: «белый чай или черный чай ишесизбе» деп. Мен айтам: «орыс шай яде ногай шай деп айтылып келеятыр биз бала заманнан алып, соьйтип сорамага ярамайма?». Москвада досым бар Фазиль Койлакаев, холодильникке язув илип койыпты: «Тек ногайша соьйлеймиз». Сол кайдай ийги коьрим баьримизге де. Биревлер ойлайдылар: «Орысша соьйлесе де, аьдем болсынлар». Орысша соьйлеп уьйренермиз кайзаманда да, тек ногай тилимиз йойытылып калмага болады.

– Эки йылдан бери Сиз уьйкен адабият фестивалинде Москва каласында катнасасыз. Сондай шараларда катнасувдынъ сырагылары кайдай деп ойлайсынъыз?

– Янъыларда Москва каласында Россия халклар миллет адабиятынынъ фестивали озды. Ол ети йылдан бери элимиздинъ бас каласынынъ Кызыл майданында оьтеди. Алпыстан артык язувшылар эм шаирлер, баславшылар эм блогерлер, журналистлер эм лингвистлер Россиядынъ киши халкларынынъ тиллерин коьтергишлев маьселелерин шешуьвге багысланган лекцияларда, дисскуссияларда, яратувшылык йолыгысларда, мастер-классларда катнасув уьшин Москвада йыйналадылар. Билдируьвлерге коьре, бизим элимизде 195 киши халклар яшайдылар, олардынъ 155 оьз тилин саклап болганлар, ама олар да йок болмага боладылар. Биз тиллерди йойытпага керек тувылмыз, сога коьре бу сорав бойынша тийисли амаллар алув керек. Сондай шакырув астында оьтеди фестиваль.

Озган йыл мен фестивальге эксперт болып шакырылган эдим. Быйыл модератор болып фестивальде катнастым. Туьрли майданларда «Россиядынъ тамырлы халкларынынъ тиллеринде шаирлик окувлары», «Миллет тиллерде билдируьвлер кайтип туьзиледи эм олар не зат акында?», «Этноблогерлер миллет тиллеринде. Ерли белгили инсанлар: олар ким эм не зат акында хабарлайдылар», «Тилди аьелде таралтув», «Миллет тиллерде мультфильмлер: оларды туьзуьв эм коьшируьв. Ким олар: баьтирлер» деген темаларга дискуссиялар озгардым. Сондай шараларга бизге, амал болса, бармага керек. Кызыл майданда ногай тили эситилгени кайдай уьйкен куьез бизге. Озган йыл караша айында Джанибеков атындагы мектебининъ окытувшысы Изабелла Оразбаева Коломнада оьзининъ программасы ман фестивальде катнасты. Сондай фестивальлерге, форумларга проект пен, программа ман барув тийисли. Биз соьйтип тилимиздинъ, маданиятымыздынъ, адабиятымыздынъ сынын коьтеремиз, оьнеримизди коьрсетемиз. Баьри ерде де биз халкымызды коьрсетпеге керекпиз. Бу ерде мен оьзимнинъ бир оькинишимди, ойымды да айтып кетейим. Мен Москвага былтыр барганда, баьрисин де шакырдым келинъиз бизим майданга деп, элимиздинъ бас каласында ногай миллетли ердеслеримиз аз тувыл. Анълайман, баьрисининъ де куллыклары бар. Тек катыкуьн ана тилимизди сыйлап, коьтергишлеп келмеге болаяк эди коьбисине. Тек бирге оьскен тенъим келди. Киши халклар коьп эди, оларды коьтергишлеп келгенде, мен ялгыз болганыма бираз оьпкеледим. Мен ойлайман, келеекте бу соравды да шешермиз. Халкымыз оьзден эм танъ, ама биз оьзимиздинъ ойларымызды, оьнеримизди коьрсетпеге керекпиз.

Мен баьримизге де бас деп тынышлык болсын деп йорайман. Ол бириншилей. Баскалай, халкымыз оьрленсин, тувган тилимиз саклансын, несилден несилге бай эм ярасык адабиятымызды, оьнерли маданиятымызды эм яркын саниятымызды коьширейик. Танълагысы куьн тилимиз, Кудай бермесин, йойылса, яваплык бизде болар. Соны болдырмас уьшин мен халкыма маслагат этемен – ана тилинде язылатаган шыгармаларды окынъыз, коьлем информационлык амалларды коьтергишленъиз. Сол заманда тилимиз де, халкымыз да сакланар.