Билмеймен мен аталардынъ атларын,
Кайдай аьдем болганын да олардынъ.
Тек билемен, оьзимнинъ атам согыста,
Туьбек алып, яман явдынъ сокканын.
Ол согыскан, кыйын суьер аьдемнинъ
Кара булыт капламасын деп коьгин.
Ол согыскан, тувган аьр бир баладынъ
Балалыгы балдай таьтли болсын деп.
Ол согыскан, кенъликлери дуныядынъ
Куванышка эм наьсипке толсын деп.
Магомет Кожаев.
Кан тоьгисли Уллы Аталык согысынынъ атыслары коьпте тынганлар. Сав дуныядынъ аьдемлерининъ юрегин бузлаткан ислер тарихке айланган, ама сосы йылларда бизим халкымыз, ата-бабаларымыз эткен йигитликлерин, наьсипли яшав уьшин тоьлеген баады биз, согыс катнасувшылардынъ уныклары эм немерелери, дайым да эсимизде саклаякпыз. Кайсы аьелди кавгадынъ каранъалыгы каплап алмады, кайсы аьел атасын, ян йолдасын, аданасын, увылын давга йибермеди. Биревлери Уллы Енъуьв мен кардашларын суьйинтип кайттылар, биревлери юреклеринде ашшы, ябылмастай яра ясап, дав майданда оьмирге калдылар, баскалары сес-хабарсыз йок болдылар. Тек оларды аналары, хатынлары кеше-куьндиз коьп йыллар узагына сенимли куьтип турганлар.
Меним аьелимнинъ де оьз баьтири – Уллы Аталык согысынынъ катнасувшысы бар. Ол – меним атайым Янмурза Аллаяр улы Кожаев (яткан ери еннетли болсын). Атайым 1914-нши йылдынъ 10-ншы сентябринде Ачикулак авылында тувган. Ногай районына ата-анасы ол 3 ясына толганда коьшип келгенлер. Янмурза-атай, Хасавюрт каласындагы педучилищеде окып, окытувшы аьрекетин районымыздынъ сол заманларда уьйкен деген авылы Уьйсалганда баслаган. Солай ок оны, аьли де аьели йок деп, окытувшы йок авылларга йибергенлер, айтпага: Каклаш, Кара-Су, Сары-Сув эм баскалар. Сонъ ол 1939-ншы йыл эл алдында эр борышын толтырмага кетеди эм келеген йыл СССР-дынъ Финляндия ман болган согысында катнасады. Соны ман Уллы Аталык согысы да басланады, эм атайым 1947-нши йылга дейим тувганларыннан узак болган. Ол Латвияды, Литвады босатувда катнаскан, Белоруссияда, Польшада согыскан. Каты урысларда эки кере яраланган. Етекшилеви берген борышларды намыслы толтырган. Мен атайымнынъ согыстагы йолы акында коьп затты билмеймен. Ол оьзи де яшавынынъ энъ де авыр йыллары акында айтпага суьймейтаган эди, ама бизим уьйде конак болган дослары ман хабарларында давдынъ акында эситсек, биз тынып тынълайтаган эдик, сосы хабарлар бизге энъ де кызыклы болып коьринетаган эди.
– Элимизде окыганлар аз эди, сога коьре мени окытувшы деп давга аькеткиси келмедилер, ама аьдем етиспегенликтен эм оьзимнинъ аваслыгым куьшли болган себептен мен де, аьскерден уьйге кайтпай, 1941-нши йыл йорык согыска кеттим. Йолдасларым ман бирге етекшилевимиздинъ берген борышын толтырмага барганда, немецлердинъ танкларынынъ астыннан кеткенмиз, кене де, бизди бирев де сезбей калды. Коьп йолдасларды йойыттык. Бирге кыйынлыклардан оьтип, агалы-инилидей ювык болганларды йойыттык, согыста азык йоклыктан теректинъ кабыгын ашаган куьнимиз де болган, – деп хабарлайтаган эди ол.
Олардынъ хабарлары дайым да балаларымыз, балаларымыздынъ балалары биз коьрген кыйынлыкларды коьрмесин, тагы сол затлар бир де болмасын деген соьзлер мен тамамланатаган эди. Бек оькинемен эм уяламан оннан коьп затты сорамаганыма, тек билемен шынты эрге келисли касиетлери болган атайым давда оьзин йигитше юриткенин, табиат бойынша мактаншак аьдем болмаганына оьзининъ коьп баьтир ислерин айтпаган да болгандыр.
Янмурза-атай согыс йыллар явды йигитше соккан уьшин бир неше медаль мен савгаланган. Олардынъ меним эсимде сакланганлары – «За победу над Германией», «С 50-летием Победы». Тетем Салимет те согыс йылларда тылда куллык эткени уьшин медаль мен савгаланган.
Согыстан сонъгы йыллар Янмурза-атай авыл хозяйствосын коьтеруьвде коьп куллык эткен. Ол бас деп «Коммунизм йолы» колхозында правление агзасы болган, завхоз куллыгын юриткен. Сонъ колхозлар косылып, «Путь Ленина» совхозы курылганда, Янмурза-атай 25 йыл узагына ондагы орталык складында заведующий болып ислеген. Тагы да ол кой кыркым заманында юннинъ сапатын айырувшы болып куллык эткен, эм бир де совхоз юн бергенде терис этилген деп фабрикадан явап алмаган. Тийисли тыншаювга шыкканда да, ол халкына пайдалы болмага шалыскан. Ол халкымыздынъ арасында ислам динин коьтеруьвде коьп куллык эткен. Ногай районынынъ имамы болган. Ногай шоьлдеги 1-нши межигитти салган, медресе ашкан. Аьр бир авыл ерде дин окувын уйгынлаган, онынъ маслагаты ман бизим ясларымыз шет эллердеги ислам университетлеринде окып кутардылар. Аьли онынъ акында бизим окытувшымыз, насихатшымыз деп коьплерден эситемен. Оны Ногай районында танымаган, билмеген, сыйламаган аьдем болмаган десем, оьтирик болмас. Янмурза-атайдай аьдемлер акында оьзи уьшин уйклап, халкы уьшин туьс коьрген деп айтадылар. Сога коьре онынъ эткен уллы куллыгына халкым сыйын, оьрметин белгилеп, онынъ салган межигитинде ярастырув куллыклар, тийисли эс этсе экен.
Янмурза-атай наьсипли аьел басы болган. Хатыны – тетемиз Салимет пен эки бала оьстирип яшав йолына салганлар. Олар да атасындай болып, коьп йыллар узагына халкы уьшин керекли аьрекетлерди бардырганлар.
Енъуьв куьни ювыклады шоьлимде. Аьр бир аьел оьзининъ баьтирин эскереди. Неше йыллар озса да, коьп затлар мутылса да, олардынъ согыстан кайткан куьни мутылмайды. Сога коьре Фатима-абам да атасынынъ согыстан кайткан куьни акында тап туьнегуьн болганлай мага хабарлайды: «Атанъ кайтты» деп школада окыяткан мезгилде уьйкенлер келип, мени уьйге аькеттилер. Сав йол меним юрегим телезип барды, уьйде коьп аьдемлер арасында олтырган ериннен турып, ол мени кысып кушаклады, бетимнен суьйди, онынъ сол замандагы сагынышлы кушагынынъ йылувлыгын аьлиге дейим сеземен. Бу меним атам ман яшавымда биринши йолыгысым эди. Ол аьскерге кеткенде, мага янъы 1 яс толган эди».
Уллы Енъуьвдинъ сыйы йылдан-йылга оьседи, савболынъыз, согыс катнасувшылары, наьсипли яшав уьшин, буьгуьнги тынышлык уьшин, савбол сага, атайым, деп айтаман.
Н.Эрежепова.
Суьвретте: Я.Кожаев алды сырада (онънан биринши).
