Уллы орыс язувшы Максим Горький айткан: «Сол шаирлерди данъклатайык, кимнинъ бир Кудайы бар – ярасык этип айтылган акыйкаттынъ коркынышсыз соьзи». Меним соьзим буьгуьн белгили кыргыз язувшысы, меним суьйикли инсанларымнынъ бириси – Чингиз Айтматовтынъ акында. Савлай дуныяга белгили язувшымыз, данъклы Расул Гамзатов онынъ акында булай язады: «Чингиз Айтматов – савлай дуныяга занъыраган талап, совет маданиятынынъ байлыгы. Ама ол – кыргыз халкынынъ язувшысы, сога коьре оьз халкынынъ янын ярасык этип коьрсеткен, соны ман ол баскаланады».

Меним суьйикли Айтматовым. Соьйтип мен босына айтпайман. Юрегимде кайгылы яде суьйинишли сезимлер толкынласа, мен уллы язувшыдынъ китабин аламан колыма. Юрек дертимди шыгармага олар мага амал бередилер. Онынъ яратувшылыгы ман мен баслапкы классларда таныс болдым.
Бизим заманда китаплер окымага аваслык куьшли эди. «Джамиля» повестин мен аьли де кайтадан окыйман. Ярасык суьйим акында язылган шыгарма ойландырады, бу яшавдынъ аьллери кайдай да болмага болатаганын коьрсетеди. Сол повестьтен басланган суьйим буьгуьнлерде меним юрегимди туьрли сезимлерге толтырады. Чингиз Айтматовтынъ аьр бир шыгармасы мага аьзиз эм ювык.
Чингиз Торекул увылы Айтматов 1928-нши йылдынъ карагыс айынынъ 12-нши куьнинде Кара-Буурин районынынъ Шекер авылында тувган, онынъ ата-анасы коммунистлер болган. Атасы Торекул Айтматов КПСС агзасы эди, куьшли политик, анасы Нагима Айтматова ямагат аьрекетшиси, согыс
политработник болган. Увылы Чингиз тувган сонъ, олар калага коьшип келедилер, атасы янъы ис
орынын алады эм белгили инсанлардынъ сырасына киреди. Сонъында Торекул Айтматовты
«халктынъ явы» деп айыплайдылар эм оьлтиредилер. Сондай аьллер болаягын анълаган эр киси
аьелин Шекер авылына кайтарып йибереди. Наьсипке, балалардынъ келеектегисине бу оьзгерис
яман болып тиймеген, олар яшавда оьз орынын тапканлар, йогары окув ошакларын да битиргенлер.
Савлай дуныяга белгили Чингиз Айтматов яратувшылык йолынынъ басында болган. Оьзининъ тувган тили деп кыргыз эм орыс тиллерин санайтаган эди, болса да онынъ шыгармаларын коьплеген эллердинъ яшавшылары окып боладылар, неге десе олар 150 тиллерге коьширилген. Чингиз Айтматовтынъ шыгармаларында – инсанга, киши досларымыз – айванларга суьйим. Белгили язувшы яшавды суьетаган инсан эди. Адабият тармагында Чингиз Айтматовтынъ уллы уьстинликлери дуныя ямагаты ман тийислисинше бааланган, ол – коьплеген баргыларынынъ иеси.
Согыс йылларда кишкей Чингиз авылда яшайды, ясуьйкен эр кисилер баьриси де давга кетедилер. 14 ясындагы Чингизди, сол заман ол языпокып болатаган ялгыз эди, авыл советининъ секретари этип сайлайдылар. Сонъында яс баслап Джамбул зоотехникумын, Кыргыз авылхозяйстволык институтын
битиреди.
Айтматовлардынъ аьелинде аьр заманда да эки тилде соьйлегенлер, сога коьре Чингиз ийги этип тек кыргызша тувыл, орыс тилинде де соьйлейтаган эди. Энъ биринши шыгармасын да – «Газетчик Дзюйдо» ол орысша язган эм 1952- нши йыл «Комсомолец Киргизии» газетасында баспалаган. Соьйтип басланган онынъ яратувшылык биографиясы. 1956- ншы йылда Чингиз Торекул увылы Москва каласына келип, Йогары адабият курсларында окыйды. Сол заманда ол коьп шыгармаларын язган. Савлай дуныяга белгили «Джамиля» повести сол йылларда ярык коьрген. Айтпага керек, энъ де баслап ол француз тилинде шыккан. «И дольше века длится день» роман язувшыдынъ бу жанрда
биринши иси. Бу шыгарма – аьлиги заман ман фантастикадынъ байланысы. Ярасык, бай тил
мен язылган Чингиз Айтматовтынъ баьри шыгармалары да, ол халк эртегилердинъ, таварыхлардынъ сюжетлерин кулланады.
Мен суьйип окыйман Чингиз Айтматовтынъ «Плаха» романын. Куьшли язылган, автор ашык
кепте алдынгы заманларда айтылмайтаган наркомания, коррупция, дин акында айтады.
Оьз асарларында Чингиз Айтматов хатын ман сукланганын коьрсетеди – онынъ ярасыклыгы,
эрклиги, касиети. Хатыннынъ келпетлери окувшыдынъ эсинде калады – куьшли касиетли Джамиля, яс Ассель, яшав сулыплы Толгонай. Бу хатыннынъ акында окысанъ, куьшлилигин коьресинъ,
увыллары согыста оьлсе де, ол сол кайгыдан буьгилмейди.
Язувшыдынъ яшавында да хатынлар маьнели орынды тутатаган эди деп белгили. Онынъ энъ де
ярасык эм куьшли суьйими акында оьзи булай язады: «Меним яшавымда Суьйим мен бир де
мутылмас йолыгыс болган – кыргыз саниятынынъ яркын юлдызы, белгили балерина Бюбюсара Бейшеналиева. Ол мага йогарыдан берилген уллы савкат эди. Тек сондай куьшли суьйим бизим
юреклеримизге эндирген Кудай бизди коспады.
Меним эсимде Бюбюсарадынъ мага айткан соьзлери: «Эки шынтылай бир-бирисин суьйген инсанлар бир де косылмайдылар». Соьйтип ол мени явлардынъ яман соьзлериннен саклаган
болган». 14 йыл созылган наьсип Бюбюсара Бейшеналиевадынъ дуныядан кетуьви мен соьнип калды. Сол йойымды язувшы айлак авыр оьткен деп айтадылар. Замандасларынынъ эскеруьвлерине коьре, ызгы йолга суьйикли хатынын салганда, белгили инсан кайгысын биревден де ясырмаган. Кыргыз язувшыларынынъ бириси сол куьнлердинъ акында булай айтады: «Биз билетаган эдик, оларды таза,
шынты суьйим байланыстырган. Бюбюсарадынъ яназысына Чингиз капкара кийим мен келген,
коьзлери йылаганнан сискен. Чингиз коьзясларын ясырмады. Биревлер оны анъламадылар,
а мен ойладым: «Адабиятта кайдай уллы Чингиз, соьйтип оьзининъ эр киси касиетинде де уллы,
тийислисинше ызгы йолга суьйикли хатынын салды».
Биз коьп кере эситемиз: «Заманында окылган китап – ол уьйкен уьстинлик». Мен ойлайман, сол зат тек уьстинлик тувыл, ол – уллы наьсип. Анадынъ келпети коьплеген язувшылардынъ яратувшылыгында уьйкен орынды алады. «Материнское поле» повестин Чингиз Айтматов 1971-нши йылда язган. Окысанъ, юрегинъ авырымай болмайды, аьр бир арыпта, соьзде, йыймада – уллы суьйим, баьри зат уьшин де таьвесилмес разылык. Анахатын оьз сезимлери, яшавы акында Ана-Ер
мен соьйлейди. Бизди тек
Ер тынълап та, анълап та болады. Айырылмайды Ер оьз халкыннан – ортак кайгы эм ортак наьсип,
инсаннынъ тамырлары, онынъ бу яшавда орыны. Толгонай айтады: «Ерим, сен бавырынъда саклайсынъ бизди, эгер сен бизге наьсип бермесенъ, Ер деп не этесинъ аталып, не уьшин биз бу дуныяга энемиз? Биз – сенинъ аьвлетлеринъ, берши бизге наьсип, бизди наьсипли этши». Соьйтип тилек тилейди Ерге баьри аьелин йойыткан хатын. Толгонайдынъ яшавында наьсип те мол эди
– суьйикли эри Суванкул, увыллары Касым, Маселбек, Джайнак. Автор наьсиптинъ акында булай
язады: «Шынты наьсип – ол явын-шашым тувыл, бирден келмейди аьдемнинъ яшавына, оны кишкейден йыйнав керекли». Тагы да бир яркын келпет бар повестьте – уьйкен увылы Касымнынъ хатыны Алиман.
Оьз эрин суьйген кыскаяклы. Автор онынъ эрине айран ман савыт аькеткени акында язады: «Алиман ыспайы, яс, кызыл явлык байлаган эм ак коьйлек кийген кыскаяклы. Ол колында айран
ман кувшин тувыл, суьетаган хатыннынъ йырын эрине еткергендей болады». Суьетаган хатыннынъ йыры – кайдай таза эм терен маьнели тенълестируьв.
Ыспайы яшав ман яшаган аьелдинъ куванышын кара кавга бир куьннинъ ишинде бузады. Эр кисилер Аталыкты коршаламага кетедилер, хатынлар уьйшиликтинъ авырлыгын ийинлерине алып, ислейдилер. Ана-хатыннынъ эм Ана-Ердинъ кайгысы бир косылады. Ер толгайды: «Мен сагынаман эгинши колларды, мен дайым оьз увылларым акында кайгыраман. Мен айдалмай калсам, аслыгым йыйналмай калса, оларды шакыраман». Повестьте согыс коьрсетилмейди, оьлгенлер эм яраланганлар йок, автор сол йыллардынъ кайгысын суьетаган ана юректен оьткерип коьрсетеди, соьйтип, согыс тек атылувлар, аьскершилер, танклар тувыл, анадынъ уллы кайгысы экенин анълаймыз.
Болса да, Толгонай ялгыз тувыл, канлы согысувларда эрин эм уьш увылын йойган хатыннынъ кишкей уныгы Жонболат бар. Келер заман, Толгонай уныгына оьз аьелининъ тарихи акында хабарлар. Сога биз, окувшылар, шекленмеймиз. Эсейген Толгонайга дуныядан кешип кеткен эрининъ сеси эситиледи: «Тынъла, бизим бозторгай сарнайды!»
Толгонай сорав береди: «Аьр бир аьдемнинъ юрегине кайтип етпеге болады?». Ким биледи сол соравга явапты? Мен билмеймен, тек бу яшавдынъ ашшысын да, таьтлисин де оьтип, ойлайман: «Наьсип бизим колымызда, оны излемеге керек тувыл, ол оьзи бир куьн келип, бизим аямызга конады. Тек бу яшавды бир-бирде анъламай, биз оьзимиз оны авыр этемиз. Ярыкты коьрмей, каранъада наьсипти излеп, заманымызды йиберемиз».
Бу повестьти мен юрегимде саклайман. Онынъ маьнеси оьзиме терен эм  туьз. Чингиз Айтматов та
меним юрегимде. Оьзимнинъ суьйикли аьдемим деп оны сыйлайман эм саклайман. Каты авырув язувшыды 2008-нши йыл арамыздан аькетти. Ол Ата-Бейит оьлигинде койылган. Чингиз Айтматовтынъ сол оьзининъ аваслыгы эди. Атасынынъ мейитин ол ортак камырдан шыгарып, 1991-нши йыл АтаБейит оьлигинде койган, сонъ оьзи де атамнынъ янында мени де коярсыз деп оьсиет эткен. Коьплеген йыллар артта уллы язувшы Чингиз Айтматов айткан: «Аьдемнинъ акында инсанлар эс этсе, ол – тири». Мага суйикли Чингиз Айтматовым аьли де тири, неге десе тири онынъ шыгармаларынынъ баьтирлери. Мен олардан бу яшавдынъ сулыбын аламан, коьп затларга уьйренемен. Джамилядай болып, суьйикли аьдемиме янымды берип суьемен, Толгонайдай болып,
Ерге тизимди де, басымды да ийип, меним ясуьйкенлериме, аьвлетлериме наьсипли яшав берши
деп тилек саламан. Сол – меним яшавымнынъ уллы маьнеси.
Г.Бекмуратова,
Россия Язувшылар союзынынъ агзасы.
Суьвретте: Чингиз Айтматов.