Янъыларда дуныя бойынша Халклар ара янъылыссыз язып болув (грамотность) куьни белгиленди. Сондай куьн Россия элинде де бар. Календарь бойынша
кызыл болмаса да, бу байрамнынъ маьнеси, шакырувы уьйкен – бир де окымага арыманъыз, билимге ымтылынъыз. 60 йылдынъ артында беркитилген байрамнынъ басында бир борыш – билимсизликти тайдырув.
Оьз билимин оьсируьвге тек ялгыз инсан тувыл, савлай ямагат та ымтылмага тийисли. Аьдем коьплеген юзйыллыклардан бери тоьгеректеги якты карап, уьйренип келеятыр. Билимли аьдем аьр заманда да сыйлы болган, ога ымтылганлар, тынълаганлар. Бириншилей, билимли аьдем деп оьз тувган тилинде язып, окып болатаган аьдемлерди санаганлар, сонъында бу соьздинъ маьнеси кенъейди. Аьли биз билимли деп баьри яшав тармакларында билими бар инсанларга айтамыз.
Билимсизлик – коьплеген халклардынъ маьселеси. Оькинишке, коьбиси дуныяда язып та, окып та болмайдылар. Сонынъ да себеплери коьп. Акша йоклыктан бир-бир ерлерде баслапкы мектебке балады беруьв уьшин сав аьел мен акша йыйнамага туьседи. Бар сондай эллер, хатынларга билим керек тувыл деп санайдылар. Мектеблердинъ йоклыгы, согыслар, яшав-турмыс аьллери – мине сондай себеплерден тура билим алмага амал болмайды. Сол маьселелерди
тайдырув ниет пен аьр бир инсан билим алмага керекти, окып турмага тийисли экенимизди мутпага керек тувыл. Билимлик – аьдемнинъ ана тилинде язып эм
окып билуьви, сол зат келеекте кенъ билим алувдынъ эм оьрленуьвдинъ негизи болады. Аьлиги заманда шынты билимли деп тек язып, окып болган аьдемди тувыл, янъы техногиялар ман бирге абытлайтаган инсанларды санайдылар.
Билимлик – аьдемнинъ бас ыхтыярларынынъ бириси, болса да билимлендируьвди алув аьлиги заманда актуальли болады. ЮНЕСКО билдируьвлерине коьре, савлай дуныяда 15 ястан уьйкен 739 миллион аьдем язып, окып болмайдылар. Себеплер туьрли – ярлылык, согысувлар, мектеплер йоклыгы, яшавшылардынъ
бир неше категорияларына окымага тыйдажлык. Эгер биз тарих бетлерин актарып карасак, билемиз, Россия XIX юзйыллыктынъ ызында билим яктан Европа эллериннен коьпке артка калатаган эди. 9 ястан уьйкен яшавшылардынъ окып болатаганлардынъ саны 21-24 процент болган деп язылады. Авыл ерлерде яшайтаганлардынъ арасында билимли аьдемлер болмаган. 1917-нши йыл Октябрь революциясыннан сонъ, большевиклер алдына бас борыш саладылар –
билимсизликти тайдырув.
Билимсиз ямагат оьрленуьвди токтатады, элдинъ экономикасына йогары квалификациялы специалистлер керек. Билимсизликти тайдырув бойынша сол йылларда декретлер туьзиледилер. Аьр бир авылда, калада окув эм язув курслар ашыладылар. Билимсиз сокырга тенъ. Оны аьр ерде баьле-каза
куьтеди. Соьйтип язылатаган болган плакатларда XX юзйыллыктынъ 20-ншы йылларында. Суьвретши билимсизликти каядынъ янында турган коьзлери байланган эгинши этип коьрсетеди. Сол йыллардагы юритилген куллык оьз сырагыларын береди. Эгер юзйыллыктынъ басында элде билимли яшавшылар
30 процент болган болса, 1939-ншы йыл сол санлар 90 процентке янасадылар. Аьлиги Россия дуныяда энъ де билимли эллердинъ бириси деп саналады. Болса
да, янъылыс пан язатаганлар да йок тувыл. Аьлиги заманда сообщениелер мен байланыс тутамыз, хаьте мен язылган йыймаларды окысанъ, бир соьзде эки-уьш янъылыс табасынъ, ишинъ шыгып калады. Солар мине деген инсанлар деп саналадылар ямагатта. Мен ойлайман, «оьз эрки мен билимсизлик» пен китаплер окымайтаган инсанлар кулланадылар. Окып болган аьдем не уьшин окымайды китаплер? Соны мен анълап болмайман. Бу маьселе баьри эллерде де бар. Инсан окып болады, ама окымага суьймейди. Кашан да, олар бир зат та окымайды деп айтсак, оьтирик болар. Бу ерде мен китаплер акында айтаман, неге десе янъылыссыз язар уьшин инсан коьп окымага керекли. Бир заманда белгили американ язувшы, журналист эм ямагат аьрекетшиси Марк Твен айткан: «Окып болатаган, ама окымайтаган инсан окып болмайтаган билимсизге тенъ болады». Аьлиги заманда акыллы аьдемлердинъ бириси, Марк Твенды
бираз туьрлендирип, айтады: «Окып болатаган, ама окымайтаган инсан окып болмайтаган билимсизден коьпке яман». Экевининъ соьзлери де ойландырмай
болмайды, «оьз эрки мен билимсизлик» пен пайдаланатаганлар бизим элимизди ийги затка аькелмес. Аьши калай этпеге керек болады бу ерде? Специалистлердинъ айтувы ман, билимсизликти енъмеге болады, инсанлар окув керек. Окып уьйренмеге амаллары йок, ама аваслыгы бар аьдемлер аз тувыл,
биз болсак, эригемиз, сондай амалымызды босына йиберемиз.
Тагы да тарихтен. XIX юзйыллыкта Америкада куллар окымага суьйген, ама кожайынлары оларга ыхтыяр бермегенлер. Неге экен? Неге десе окув инсанды акыллы этеди, коьп затларга коьзди ашады, эркинликке, бойсынмаслыкка ымтылыс тувдырады. Кожайынларга окып болатаган куллар керек тувыл.
Оларга билим алмага тыйдажлык эткен закон да болган. Сол законды бузганлар дембиге йолыкканлар. Халкты язып, окып уьйреткенлерге штрафлар салынган. Оьзлери билим алмага суьйген кулларды тоьбелегенлер, бармакларын кесип таслаганлар. Соьйтип, баягы заманларда аьдемлер, кавыфлыкка карамастан, окып, язып уьйренгенлер. Сол заманда окувдынъ баасы болган ша? Аьшиги аьлиги заманда бизге бирев де билимли болмага буршав бермейди ше, не уьшин биз билимликтинъ баасын билип болмаймыз?! Инсанлар окып, язып уьйренедилер, соны ман болды, билимин арттырмага талап этпейдилер. Бу ерде бир зат эске келеди – ямагат биле коьре билимсиз болып калады. Билимсизликти йойытув уьшин тас авдармага керек тувыл. Китаплерди алып окув керек. Сол биринши эм маьнели амал билимли болмага. Экинши амал деп мен китаплерди айырувды санайман. Неди болса соны окув керек тувыл.
Баьри китаплерди де окымага тийисли деп санамайман. Аьлиги заманда «псевдоязувшылар» коьп, оькинишке, уьндириклер маьнесиз китаплерге толы. Олар
аьдемнинъ акылын оьрлендирмейдилер, кайтара, оны керек тувыл «кокыска» толтырадылар. Сога коьре, бизге ийги китапти яманнан айырып уьйренмеге керек. Билимли аьдем билимсизден бир неше баска уьйкен болады. Ол анълайды, тек билим аькетеди бизди алдыга, янъы борышлар салады. Кайбиримиздинъ алдымызда да сайлав бар. Окып, акыллы, ишки дуныямызды байытпага. Яде окып болув байлыгымызды кырга тасламага, билимсиз болып калмага. Мен ойлайман, биринши амал бизге, аьлиги янъылыклар шыгып туратаган заманнынъ аьдемлерине, бек келисли эм маьнели.
Билимли инсанлар коьп болсын деген борышты толтырувда уьйкен орынды билимлендируьв тармагы алады деп айтсак, ушын болар. Болса да, буьгуьнлерде ана тил сакланув маьселеси оьткир болып турады. Тек окытувшылар оьз куллыгын бу сорав бойынша йогары дережеде бардырадылар. Янъылыклар да оьз себеплигин тийдирмей болмайды. Туьрли социаллык тармаклар, мессенджерлер бойынша байланыслар билимликтинъ дережесин коьпке туьсиреди деп ойлайман. Язганда да биз соьйлев жанрга шыгып каламыз – соьзлер кыскартылады, янъылыслар да кетип калады. Мен йогарыда айтканлай, билимсизликтинъ болувына материаллык соравы да демевлик этеди. Коьплеген ата-аналар балаларына толы билимлендируьв берип болмайдылар. Репетиторларга, китаплерге, толтырма дерислерге акша коьп шыгарылады. Эм тагы да бир кере айтув керек – яслар тил мен, китаплерди окув ман кызыксынмайдылар. Сонынъ да себеплери йок тувыл – маданият баалыклары туьрленген, аьлиги яслардынъ басларында окувдан баска ойлар. Окымага суьймейдилер. Биз мектепте окыйтаган заманда китаплерди таппага кыйын эди, бир-бир китаплерди кешелеп уйкламай окыйтаган эдик. Баслапкы классларда окытувшы, саьбийлерди окып, язып уьйретуьвден баска, олардынъ юреклеринде ана тилине, окувга суьйим эндируьв керек. «Кайдай куллыклар юритесиз?» – деген соравды Терекли-Мектеб авылынынъ Кадрия атындагы мектебининъ баслапкы классларынынъ окытувшысы Земфира Кайтарбий кызы Уразаевага бердим.
– Балалардынъ юреклеринде, акылында окувга суьйим эндируьв уьшин окытувшы оьзи окувшылар ман бирге окымага керек. Бала окып аьли де уьйренмеген болса да, ата-аналар оларга эртегилер окып турмага керек. Соьйтип биз балаларды китаплерди суьйип уьйретемиз. Окувшыларым туьрли олимпиадаларда, сочинениелер конкурсларда катнасадылар, сондай ярысларда енъуьв оларды аьли де алдыга бармага демевлик этеди. Дерислерде биз соьзлик диктантлар язамыз, туьрли ойынлар ойнаймыз. Соьзлердинъ кайтип язылатаганын эсинде саклав уьшин олардынъ маьнесин анълатпага керек балаларга. Соьзлерди кышкырып окыганда да, балалар тез эслеринде калдырадылар, неге десе олар кайтип язылады, соьйтип окыйдылар. Тагы да бир амал – соьзди язадылар
эм айтадылар. Соны уьйде, класста этпеге болады. Балалар эки куьпке боьлинедилер – биревлер окыганда эслеринде саклайдылар, биревлер – язганда. Сога
коьре, ызгы амал эки куьпке де келиседи. Бизге, окытувшыларга борыш – саьбийлерди китапти суьйип уьйретпеге, – деп хабарлайды З.Уразаева. Орыс язувшы, фольклор йыйнавшы В.Боков айткан: «Китап – окытувшы. Китап – насихатшы. Китап – ювык дос эм йолдас. Эгер сен китапти колынънан туьсирсенъ, акылынъ, булактай болып, курыйды эм картаяды». Кайдай акыллы эм маьнели соьзлер. Оьз макаламды тамамлай келе, мен аьлиги заманнынъ «билимсизлиги» акында айтпага суьемен. Специалистлердинъ айтувы ман, XXI юзйыллыктынъ инсанлары айырым билимлик пен баскаланадылар.
Аьлиги заманда билимли аьдем янъы технологияларды да байырламага керекли болады. Эгер солай болмаса, оларды заманга келисли билимли деп айтпага
кыйын. Билимли аьдемлер толы яшав ман яшайдылар, ол компьютер мен ислеп, Интернет тармакларында, ямагат яшавында катнасып, баьри яшав тармакларда да оьзин коьрсетип болув керек. XXI юзйыллыктынъ аьдеми оьзининъ билимин оьстирмеге аьр заман аьзир болув керекли. Бу ерде сорав тувмага болады – аьлиги заманда билимли аьдем ким? Ол язып, окып, тоьгеректегилер мен катнасып, олар ман туьрли темаларга соьйлеп болув тийисли. Соны ман
бирге билимли аьдем аьлиги заман ман бирге абытлап юрмеге керек. Меним макалам илми ис тувыл экенин, окувшым, анъларсынъ деп ойлайман. Меним ниетим – излестируьвлер юритуьв тувыл, оьзиме де, сизге де билимли болмага аваслыгы бар аьдем кайтип оьрленмеге керек экени акында билдир.
Мен ясларга да, баьрисине де шакырув этемен – билим алувды токтатпайык. «Оьмир яша – оьмир окы» – бу халк айтувы аьли де маьнели. Алдымызга янъы
борышлар салайык, оларга етисейик, куьн сайын акыллы, ийги болмага шалысайык, янъылыкларды билейик, туьнегуьн этип болмаганды буьгуьн этейик. Сол заманда оьзимизди «билимли инсан» деп айтпага болармыз.
Г.Бекмуратова,
Россия Язувшылар союзынынъ агзасы.