Бу ерде мундай сорав тувады – кайтип яслардынъ соьйлеви кепленеди эм кайтип сол тил маданиятына себеплик этеди?Аьр миллеттинъ тили – ямагаттынъ оьрленуьви эм халкты халк этип  коьрсетуьв амаллары. Солай ок, тил – онынъ анъ-акыл маданиятын коьрсетуьвши алат.Соьйленисли тил – ол куьндегилик яшавдынъ суьлдери (отражение). Ол яшавдагы туьрленислерге коьре оьрленеди. Мен анълайман аьли биз куьн сайын туьрленислер (кайсы тармакта болса да) болып туратаган яшавда яшайтаганымызды. Ана тилимизге де туьрли кулланув алатлар ман бирге баска тиллерден соьзлер киретаганы да маьселе тувыл. Орам бойда юрип баратаган яс аьдемнинъ соьйлегенин эситсенъ, тек эситкенинъе оькинуьв тувыл, юрек мараз таппага болады, ясуьйкенлерге сый этип болмайтаганымыз аян коьринеди. Олар тек «барарык», «келерик» деген соьзлерди кулланып, тувган тилин, «уста» билетагандай соьйлевден баскалай, усташа аьлде эрши соьгинуьв соьзлерди де косадылар. Мен анълайман, эгер яслар туьрли уллы язувшылардынъ фразеологизм кебинде кулланатаган соьзлерин косып соьйлесе, сукланар эм суьйинер эдик, а бу ерде тек йыламага калады. Яслардынъ соьйтип соьйлеви, яшавга караслары сондай болганга ким куьнали? Ата-аналар ма, окытувшылар ма яде болса заман ма? Заманды туьзетаганлар биз оьзимиз, балаларга тербия беретаган да оьзимиз. Балалардынъ оьрленуьвине ата-ана коьп себеплик этеди. Окытувшыдынъ да баладынъ яшавында уьйкен маьнеси бар. Ол тек окытувшы болып калмайды, ол тербиялавшы да болады. Оннан тек баладынъ акыллы болувы тувыл, ама окувшыдынъ менлигининъ кепленуьви де себепли. Биз яшав барысында яс аьдемнинъ бактысынынъ уьзилгени акында, оькинишке, эситемиз. Сонынъ себеби, коьбисинше, баска биревдинъ катыслыгы, идеологиясы. Ол бизге не зат акында айтады?  Биз оьз тилимизди, тамырымызды, тарихимизди билмей, баскадынъ ойына негизленуьвимиз. Аьр бир маданият-тарихлик заманнынъ оьзининъ байыр тили болады. Буьгуьнги яслардынъ соьйлевинде бизим ямагаттынъ берк тувыл маданият-тил аьли суьлдерленеди. Сонда адабиат тили мен жаргон соьзлерининъ катыслыгы коьринеди.

Ата-анадынъ баласы ман соьйлевинде де буьгуьн сыйлав коьринмейди эм сезилмейди. Коьз алдыма 25 йыллар арттагы бир коьринис келеди. Атасы ман увылы соьйлейди. Бу ерде хабарласувы деп айтып та болмаймыз. Соьйлейди атасы, тынълайды увылы. Аьли болса, бир аьеллерде соьйлейди балалар, тынълайды ата-аналар яде, эгер яс аьдем куьнали болса, ол оьзининъ куьнасин кайтип те язбага соьз табар. Кайтип айтсак та, оьзимизди якламага шалыссак та, балаларымыздынъ нызамы да, тербиясы да осал аьлде. Соьйлевимиз, тек яслардыкы тувыл, орта ясларындагы аьдемлердики де онъган йок. Орыс экенимиз де, ногай экенимиз де белгисиз болатаган ерлер болады. Тилимизди кайтип байытайык, эгер биз уллы классиклердинъ китаплерине сийрек карайтаган болсак. Тилимиз, ясларымыздынъ соьйленисли тили тик каядынъ шетинде. Бу ерде Расул Гамзатовтынъ: «Эгер танъла тувган тилим йок болса, мен аьзирмен буьгуьн ок та оьлмеге», – деген соьзлери эске келеди, тек ол да аьли маьнесиз болгандай болады.

Алдымызда – оьлшемине коьре кишкей тувыл маьселе. Соравларымыз да бек коьп. Соны тувдыратаган не экен? Соьздинъ маьнесининъ йойылувы бизим анъ байлыгымыздынъ осалланувы ман тенълес пе экен?!

Г.Курганова.