Х.Якубовтынъ бажарымлыгына коьре гастрольлердинъ географиясы кенъейди – Кавминвод санаторийлери де ногай этнографиясын билдилер, астрахань авылларынынъ аьдемлери де артистлерге коьзяслары ман янасып: «Биз де ногайлар, тек татарлар деп язылганмыз», – дейтаган эдилер.
Токтасылган аьдетке коьре, Хамид концертти халктынъ тарихине кишкей экскурстан баслайды, неге десе коьплер «ногай» деген атты эситкенде, печенеглер эм половецлердей болып, бу халк та йойылган деп ойлайдылар…Мине биз тири, яшаймыз, йырлаймыз эм бийиймиз, сизге оьзимиздинъ бурынгы тарихимиз акында хабарлаймыз!
Сраждин официальли кепте ансамбльдинъ куллыкшысы, фольклор бойынша специалист деп саналады. Онынъ аты «Айланайдынъ» афишаларында язылады. Ога 1988-нши йыл «Дагестаннынъ оьнерлерининъ ат казанган куллыкшысы» деген ат бериледи.
Район администрациясы, суьвретшидинъ финанслар ягыннан кыйын аьлин анълап, оны канагатлав борышын оьз мойнына алады: айда бир кере ога Махачкалага азыклар эм кыйын ак йибередилер.
Сраждин болса алдына янъы борышлар салады. Ол «Ай, айданак» деп атап, балалар уьшин халк йырларынынъ йыйынтыгын шыгарады, кайда онынъ оьзининъ материаллары да, ногай фольклоршылар Тагир Акманбетовтынъ, Зарманбет Саитовтынъ йыйганлары да киредилер.
Ахмед-Хан Абубакардынъ повести бойынша Сырт Кавказ киностудия «Чегери» деген фильм салады эм ол онда суьвретши-постановщик болып катнасады эм карттынъ кишкей ролин ойнайды.
Сонъында этнография бойынша онынъ оьзининъ китабине де шерет етеди.Суьвретши оьзининъ язганларын келбакластырады эм токтавсыз соьзлер йыйнайды, орысша-ногайша соьз-лик туьзбеге аьзирленеди.
Махачкалада Киров орамында Батыровлардынъ аьели яшайды, онда олардынъ кызы Айбийке оьседи. Студент дослар, суьвретшилер, ердеслер олардынъ уьйинде токтавсыз боладылар.
90-ншы йыллар, туьрленислер заманы. Яслар козгалысы куьш алады. Сраждин Россия Федерациясынынъ Оьр Советине кандидат Дагестан патшалык университетининъ тарих факультетининъ студенти Мурат Заргишиевтинъ ягын тутады. М.Заргишиев Оьр Советке депутат болып сайланады, Сраждинди КПСС обкомына шакырадылар эм миллетши деп куьналейдилер.
С.Батыров баьри де миллетлерди тенъ сыйлайтаганын, тек оьз халкын куьшли суьетаганын, эм ол, миллетши тувыл, патриот экенин, халкынынъ тили, аьдетлери, ери уьшин яны авырыйтаганын айтып, анълатпа язады.
Анълатпады язып, Сраждин оны эсининъ узактагы муьйисине салады эм оьзи «Албаслы» деген фильм-эртегидинъ сценарийи уьстинде куллык этеди, ятлавлар язады, этнографиялык эм политикалык макалалар аьзирлейди.
Сраждин алгасайды, заман зыра да етпегендей болып коьринеди. Аьлейине де, кишкей кызы Айбийкеге де эс этуьв, олардынъ акында каьр шегуьв керек. Хатыны ман бирге олар бир ойга келедилер: Сраждин яратувшылык дачага барады, онда тыныклыкта, парахатлыкта оьзининъ язувларын сайгаластырар, сол аьсерге Аклия эм Айбийке Узбекистанга, Ташкентке кетерлер. Аклия онда оьзининъ кишкей квартирасында Узбекистаннынъ археологиялык казувларынынъ энциклопедиясы уьстинде (ол онда редколлегия агзасы) ислер, неге десе Аклия «Реставрация» деген илми-тергев институтында куллык этеди, оьзининъ кандидатлык диссертациясын аьзирлейди. Сонъ, Аклия Беньковтынъ суьврет училищесинде археологиядынъ теориясын эм декоративно-прикладной оьнерди окыта турып, оьзининъ студентлерининъ «Хатын-кызлар ыспайлавларында Египеттинъ эм Орта Азиядынъ бурынгы байланыслары» деген выставкасын аьзирлейди эм ол Египеттинъ бас каласы Каирде уьстинликли оьтеди.
Махачкалага Сраждин оьзининъ 41-нши ясы алдында келеди. Суьвретшидинъ квартирасы тагы да аьдемлерге, хабарларга толады, тагы да куьнлер оьтедилер, яшавдынъ болжалын эсаплап…
Сраждиннинъ юреги коьптен авырыйды, докторларга коьрсетпеге керек, ама оьзинъе заманды кайдан табасынъ?!!
Эм 1992-нши йылдынъ 12 апрелининъ туьнинде юрек шыдамайды, токтайды…
Ногай районда да заман токтайды… Халк ынанып болмайды сондай йойымга.
Кишкей, эки орамлы Выше-Таловка авылына баьри ногайлар да келгендей эди.
Йылаган коьзлер, кайгылы юзлер, аманласувдынъ ашшы соьзлери. Йойым уьйкен экенин аьр ким де ашык анълайды. Сраждиндей энди бизге келер ме экен?..
Ама Сраждиннинъ уьйкен асабалыгы калган: суьвретлер, акварельлер, эскизлер, тептерлер, этнографиялык язувлар, ятлавлар. Биз аьли де Сраждиннинъ коьп яклы талантын оьзимиз уьшин коьп заманлар ашып тураякпыз.
Ногайшага коьширген М.КОЖАЕВ.
Суьвретлерде: Сраждин оьнер йолдаслары ман.
