Бакыл онъмас, баз озар.

Ялгыз койды боьри ер.

Анамда болса аларман, аямда болса яларман.

Кырк йыл кыргын болса да аьжелли оьлер, аьжелсиз оьлмес.

Базарлы ер бай болмас, бай болмаса да аш болмас.

Бала бавдан артык.

Ел болмаса сувык йок, мал болмаса ювык йок.

Казанга тийме - куьеси югар, яманга тийме - баьлеси югар.

Кара ерге кар явса, кара бавыр саз болар.

Бес бармак тенъ болмайды.

Алганга алты да аз, бергенге бес те коьп.

Авылдасынъ ким болса, аданасынъ сол болар.

Ят ерде солтан болганнан, оьз еринъде ултан бол.

Яман аьдемнен ийги соьз шыкпас.

Аягын коьр де асын иш, анасын коьр де кызын ал.

Алдыдагы арба кайда коьшсе, сонъгы арба сонда коьшеди.

Ат туягын тай басар.

Ел болмаса, шоьптинъ басы кыймылдамас.

Алты ясарлык алыстан келсе, алпыс ясарлык алдына шыгар.

Ятып калганнан – атып кал.

Куьбе ярып ок тиер, юрек ярып соьз тиер.

Айтылган соьз - атылган ок.

Ериннен айырылган, ети йыл йылар.

Айтылган соьз – элдики, айтылмаган соьз – сеники.

Сабыр туьби - сары алтын.

Элегия

Эки саьвле сенинъ коьзинъде

Иритер бузлап калган янымды.

Эки колынъ канат болып шоьлиме

Себер меним кундыз туьсли куьлимди…

Коьп булытлар, рахатланып,

куьз ямгырды куйгандай,

Себер меним кундыз туьсли куьлимди…

Кеш мезгилде кулагынъа шалынар,

Теректе япыраклар сыбырдаса.

«Ким куьнали?» – деп олар сага айтар,

– Ясылланмай суьйим, биздей саргайса?

Зем-зем сувсыз, куьлтен нурсыз –

Шоьл бийкеси – ювсандай,

Ясылланмай суьйим бизде саргайса?..

Коькирек тар-юрек терлеп талшыгар,

Явап таппай оьткир октай соьзлерге.

Йылдан согылган оьмир явап табар,

Тек явабын эситермиз коьк оьрде…

Ай яслары, коьк юлдызлар

Оьмирлерге айтарлар.

Тек явабын эситермиз коьк оьрде.

1993-нши йыл.

 

Картайган суьйимге…

Мен сени аямайман.

Туьсимде саклайман.

Аяларымды созып,

Авадан кураман

Картайган суьйимди…

Саркылдап куьлемен,

Ясыртын суьртемен

Ашшы ясларын

Увыртын кемшейткен

Оьпкели суьйимнинъ…

Кешемди боьлемен

Ойымды боьлеймен

Сувыган бесикте-юректе.

Юмсак юзинъди

Эсимде шайкайман.

Кесек заманга

Ял ала арыган суьювим…

Язаман-язаман,

Язувга сынаман.

Сынав тувылма –

Шыдамга буйырган,

Ак тавдан кертленген

Сын-тас суьювим…

Мен сеннен узакта.

Инсанлар арада:

Неше тил, неше соьз

Янымды карланткан.

Туьнлерде, танъларда

Тамакты кептирткен

Таьлейсиз Суьювим…

Мен – сенде,

Сен – шоьлде.

Шоьпледим ызынънан

Соьнмеген коьмирди.

Сен яндынъ – мен куьйдим,

Янымды ширкиттим

Шерге толган

Картайган суьйимге…

Мен сени аяйман.

Аямды созаман…

2005-нши йыл.

Э.Кожаева.

 

Яслык шагым

Йыллар, йыллар озып кетип барасыз,

Юрегиме мунълы ызлар саласыз.

Яслыгымнынъ энъ завыклы шаклары

Коьнъилимде саьвле кимик каласыз.

 Яслык шагым, яслар, сизде коьремен,

Бааларсыз яслык шакты, сенемен.

Сол йыллардынъ энъ кувнаклы шакларын,

Яслар, сизге аманатлап беремен.

 Озып кеттинъ яз куьниндей яс шагым,

Куьннен-куьнге юрегимди мунъайтып,

Каарланып кыс куьниндей сувытып,

Картлык келди карлар явып алдыма.

 Яслар, сизге ак юректен йоравым:

Ден сав болып, мырадларга еткенди.

Колларга сиз кеспи алып суьйинип,

Яслыгынъыз наьсип толып оьткенди.

 Бир оьмирдинъ яртысына мен еттим,

Юзим сыйпап шуькир деймен Кудайга.

Еткенде бар, етпеген де бу яска,

Калай буьгуьн аьсиретпен яшавга!

Б.Сариева, Червленные Буруны.

Гульшаар  ШАНДАКОВА

ОЬШ

Хабар

1966 йылдынъ куьзи эди. Атам уьйге каранъа туьнде келди эм коьп заманга дейим анам ман хабарласып олтырды. Олар отар ман кайсы ерде кыслаякларынынъ уьстинде хабарластылар. Анам йыламсырап та алды, отарды бермеге эм авылга коьшпеге атамды бек кыстады. «Аш, яланъаш яшавдан мен тамам бездим, бизим кайдай аьллерде яшайтаганымызга каратагы. Меканнынъ тоьбеси агады. Отын йок. Уьш айдан бери тамак азык продуктларын аькелмейдилер»,- деп ызаланды анам.

Сапият Бекмурза кызы Межитова Ногай районынынъ Орта тоьбе авыл мектебининъ йогары квалификациялык тарих эм ямагат дерисиннен окытувшысы, районнынъ тарих эм праводан олимпиада ислери бойынша эксперт комиссиясынынъ агзасы, аьдем онъайлыгына каратылган (гуманная) педагогика программасынынъ белсенли катнасувшысы, ерли регионаллык тарих- маданияты бойынша етекшиси болады. 2007-нши йыл ол «Россия Федерациясынынъ ортак билимлендируьвининъ ат казанган куллыкшысы» деген сыйлы атына тийисли этилген. 2010-ншы йылда Дагестан Республикасынынъ билимлендируьв тармагы бойынша ярыс грантынынъ енъуьвшиси болган. Сонда коьрсетилген проекттинъ аты «Оьспирдинъ ыхтыяры» деп аталады. Ол оьзи туьзген программады 8-9 –ншы классларда озгарылатаган факультативлерде кулланып келеди. Окытувшы кыскаяклыга 2014-нши йыл аьдем онъайлыгына каратылган (гуманная) педагогикадынъ тоьрелер агзалары ман «Аьдем онъайлыгына каратылган педагогикасыннан окытувшысы» деген савгасы эм «Юрек эм аккув» деген куьмис белгиси тапшырылган. С.Межитова савлайроссиялык, республика бойынша педагогикалык окувларынынъ катнасувшысы болады, тоьгерек столларда, семинарларда оьзи де катнасып, районнынъ окытувшыларын да Грозныйда эм Буйнакск калаларында ортакшылык эттирген.

2016-ншы йылда окытувшы билим тармагындагы «Исши кыскаяклы» деген Савлайсоюзлык ярысынынъ енъуьвшиси болады. Коьрсеткен етимислери уьшин Сапият Бекмурза кызына «Алтын кус» дипломы эм белгиси тапшырылган.

Сапият Бекмурза кызы Орта-Тоьбе авылында тувган. Кыскаяклыдынъ балдан таьтли балалыгы бу авылда оьткен. Авыл мектебин тамамлап, Хасавюрт педучилищесинде окувын бардырады. Оннан сонъ, йогары билимди алмага мырад этип, Махачкалада тарих эм ямагатлык кесписи бойынша билим алады. «Меним бас ниетим - гражданлык эм патриотлык ягыннан окувшыларды тербиялав»,- дейди йогары сулыплы окытувшы оьз аьрекети акында.

1981-нши йылда оьз аьрекетин ерли мектебте анъ дериси бойынша окытувшысы эм китапхана куллыкшысы болып баслаган.

1996-ншы йылда Сапият Межитова Орта тоьбе авыл мектебинде етекшидинъ окув эм тербиялав иси бойынша орынбасары исин толтырады.

1998- 2009-ншы йылларда ога мектеб етекшиси куллыгын тапшырганлар. Кайсы исти юритсе де, кыскаяклы юрегин берип ислейди. Мектебте коьп йыллар ислеп, ол оьз кайратлыгын йоймай келеди. Аьр заманда онынъ исте, билимнинъ йогарлыгына ымтылувы сезиледи.

Мен Сапият Бекмурза кызынынъ окувшысы боламан. Бирерде ога усамага да талап эткенмен. Сапият Бекмурза кызы оьз ис йолдаслары ман да, окувшылары ман да тил тавып биледи. Дерислеринде янъы темаларын ол балаларга туьрли амаллар ман анълатып, еткермеге шалысады. Оннан аьруьвлик пен йылувлык келгенин аянлай сезесинъ. Дерислеринде олтырганда ол оьз кесписин бек суьетаганын, айткан затларын юрегиннен алувын аян сезесинъ. Сапият Межитова алал, юреги ашык аьдем, оьз авылынынъ маьселелерин шешуьвде дайым ортакшылык этип келеди, коьнъилиндеги яхшылык оты ман баьриси мен де боьлиспеге шалысады. Кесписине алаллыгы, куллык суьерлиги Сапият Бекмурза кызына балаларды окытувда бийикликлерге етиспеге ярдам болды.

– Оьз кеспимди мен бек суьемен, мага ыйнанадылар, мен окыткан окувшыларыма эм ис йолдасларыма керекпен, йылдан йылга мен оьзимнинъ де эм балалардынъ билимин де арттырып, янъы етимислерге етисеекке сенип келемен. Меним кеспимде соравлы аьллерди туьзип салып, оларды шешип, ойларыма, мырадларыма етиспеге бек ярайды. Соьйтип, оны окытувшы болып ислегеннен алып, 1968-нши йылда Карл Маркс атындагы совхозында курылган белгисиз аьскерлерге эстелик бойынша сорав кыйнайтаган эди. Сол ерде совет заманларында суьт фермасы ерлескен, онда 20-га ювык уьйлер болган. Ерли яшавшылардынъ соьзлери мен, онда Уллы Аталык согыс йылларында 1943-нши йылда болган каты согыста ян берген аьскершилер койылганлар. Соннан алып, меним балалар ман аьр куьнлик излевлер, хабарласувлар, хатлар язув ислерим басландылар. 2013-нши йыл онда ян берген аьскершидинъ йиени мен хабарласув ман сол ерде койылган аьскершилердинъ ишиннен 16 тукым белгили болган. Аталык согыстынъ 70 йыллык мерекесине багысланган эстеликтинъ ашылувына деп тек 2 аьелден аьдемлер келгенлер. Излевшилердинъ соравы ман онда ян бергенлердинъ тукымлары мемориаллык тасына язылган»,- деп суьйинеди окытувшы кыскаяклы.

Аьдемлерге ийгилик сагынув ойлары ман, ол ветеранлардынъ, пенсионерлердинъ, осал яшайтаган аьеллердинъ маьселелерин шешпеге

талап этеди. Сонынъ уьшин Сапият Бекмурза кызын халк йыйынынынъ депутаты этип те сайлаганлар.

Дуныяда коьплеген кеспилер ер юзиннен тайып кетеди, ама окытувшы кеспи оьмир бойы яшап келеди. Аьлиги заманда билдируьв- коммуникативлик технология амаллар аркалы коьп затлар этиледи, ама билим берген аьдем мен соьйлевди бизге бирев де авыстырып болмаяк.

Венера Кидирниязова.

Суьвретте: С.Межитова.

 

Рамазан Гаджимурад улы Абдулатипов – белгили философ, Дагестан Республикасынынъ басы, шаир, Москвадынъ Язувшылар союзынынъ агзасы эм онавга ювык китаплердинъ авторы.Ятлавларын орыс эм авар тиллеринде язады.Москва каласында  «От родовой башни до ворот Кремля» деп аталган язувлар йыйынтыгы «Эхо Кавказа» баспасында шыккан.Оны ногай тилине Анвар-Бек Култаев автордынъ 70 йыллыгына коьширген. Буьгуьн биз сол китаптен Абдулатиповтынъ биографиясын эм бир неше язувларын окувшыларга таныспага деп беремиз. 

 

Рамазан Абдулатипов

 

        ФИЛОСОФИЯ 

Ой этинъиз, дуныя казан кайнайды,

Уьйкен затты аягыннан йок этип.

Кишкей  буьртик толкын болып шувлайды,

Биз-бырыкта ерин таппай  оьзининъ.

    

Колына деп оны алган кисидинъ

Ондай уьйкен власти де болмайды,

Оьз властьтинъ билмей болмаса кадирин,

Акыллы да акылсызга усайды.

  

Мынъ ишиннен  бир акыллы сайлав кыйын

Юреги мен алал болган, суьйдимли.

Кыйын тувыл акылсызды сайлавы,

Тоьгерекке карап алшы- топ-толы.

    

Соломонга Кудай эткен коьп оьрмет.

«Баьрине де оьз болжалы»,- деген тек.

Ол акында биз яшавда мутамыз,

Бакты бизге тутпай турып кылышын.

 

Фанатик те янъы ой ман оьзинде

Дуныяды авыстыр деп шакыра.

- Оьзинъдеги болмаслардан ал бизди!-

Деймиз,деймиз аьр куьн ога явапка.

      

Элладада тармаспага Парнаска

Болар аьр ким,суье болса оьз яны.

Тек шайир ол болып болмас бир окта,

Бактысында янмаса ал юлдызы.

 

Коьп бактымнан мен властьти сайладым,

Ама йолда сатаганлар коьп шыга!

Мен космостан сезип ялын сайладым,

Мунда тыныш яга бетке шыгарга.

      

Баьри суье ясармага,

Мута берип соьнуьвин.

Салмага да кыйын ога,

Ер юзинде куьнасин.

 

Анаксагор санап оьзин философка,

Хозяйство барлыгын да ол муткан.

Эш бир шексиз биз усаймыз ога да,

Тав арада баьри затты бузув ман.

      

Куьреседи оьмир Яшав эм Оьлим,

Акыллы да эм кетеди болмас та,

Тек яшавда яшай болган бар сезим,

Ай,Кудайым, бизде оны сен сакла!

 

Куьбе иште тувган баста бир ойлар

Йиптен ушкан ойдай болып кетселер,

Етсин оьзи  алдындагы мыратка,

Сизге сондай амаллар да еткендей.

      

Туьрленмеген биз йоллар ман юремиз,

Сый да алып, оьлим,яшав ишиннен.

Дер-дуныя теренине туьсип биз,

Кесек пинен сав затты да беклеймиз.

 

Акыйкатка йол салады философ,

Тек модага берилип ол коймасын.

Яшав-маьне, эм ога да салсын йол,

Табиат пан ян акында ойласын.

       

Сакланмаган кайнав шак пан алданып,

Тамамы ман разы болмай  коямыз.

Яр алдында неше кере коьз кызып,

Босагада акылларды йойганмыз.

 

 

Аренада арсланды колга алган суьйине,

Халша соккан кыйыны да кайтып келе.

Кум устасы бактысына суьйинеди кум ийлеп,

А болмаска разылыгын судта эрис аькеле.

        

Балшыбын да шешекейге балга бара,

Ол акында Соломон да йырлаган.

Оны биз де бал тилинде коьп мактап,

Мутамыз-ав данъыл шешек акында.

         

Аьдем уьшин эте келип ийгилик,

Аьр биримиз ант бермеге боламыз.

Бар акыллы эм бар оьнер йигитлик,

Байлыклардан артык этип,санармыз.

          

Мине кабыр. Болмас эш бир аьлемет.

Ийинлер мен коьмилмеге етискен,

Шыгып болмас оннан эш бир якка да,

Авыр Суды карар алган болса да.

         

Янынъ суьйген яйдай болган хатынды,

Алтын мынан иши толган куржынды,

Алмак болар. Ойлан бираз. Алгаспа.

Бар коркыныш – борышлыда каларга.

           

Алла хабар Пайхамбардан йиберген:

«Сизди туьздим мен оьлиден, оьли болып каларсыз».

Не боларын алды кере билсек те,

 

Болаяктан баьримиз де коркамыз.

Таза болсын деп аьдемлер арасы,

Ян майданда яманлар ман эристим.

Ятлавымнынъ барды куьйген сырасы,

Ялынында аьдем уьшин куьрестинъ…

(М.Кожаевтинъ «Критиклерге явап» деген яталавыннан)

Бир кере мен М.Кожаев пен дагырда курып туры эдим.

- Сизинъ авылга Коьк-Тоьбе деп неге аталган экен? – деп сорай койдым.

- Мен бу соравды атам Янмурзага берген эдим. Онынъ айтувына коьре, аьвелгиде Нариман авылдынъ айланысында Ак-Балшык, Ажибекбер, Койлыбай, Булак, Маьмбет, Айгыр-Тоьбе, Коьк-Тоьбе деген авыллар болганлар. Нариман авылдынъ аты Совет оькимети келеектен алдын Махмут-авыл эди, авылдынъ энъ баслапкы аты Коьк-Тоьбе болган.

Бир хабарга коьре, аспаннан бир увыс топырак эм бир тамшы сув ерге туьседи. Бир увыс топырак, оьзи-оьзиннен тасып кетип, онъмаган уьйкен, курткашыктай ыспайы ети туьсли тоьбеге айланады. Бир тамшы туьскен ерден булак урып, коькпе-коьк туьсли сув шыгады. Сол булактынъ сувыннан оьзи-оьзиннен эки коьл болады.

Уллы шоьлде яшайтаган халк, карт койды сойып, канын ерге коьмип, тизлерине шоьгип, тоьбеден тилек тилеп баслайдылар. Халк тилек тилеген сайын, тоьбе коькке карап коьтерилетаган эди. Йылда бир кере емире ерге туьседи. Емире ерге туьскен мезгилде ети туьсли тоьбединъ басына аспаннан коьк боьри келип конады. Сол куьннен баслап коьк боьри халктынъ перистеси болады. Солай ок, ол халктынъ тилеклерин танъирге еткеретаган эди. Сол куьннен баслап, шоьлде кыр айванлар сансыз бола береди, коькте шоьл куслар коьбее береди, сол йылларда куслар бир якка да ушпайтаган эдилер, язда да, кыста да шоьлде туратаган эдилер. Тереклерде емислер япыраклардан да коьп эди, алты айда бир кере коьктен бийдай яватаган эди.

Халктынъ яшавы ийги болган сайын, халк эдапсыз бола береди. «Оьрленер оькимет, тутылса шоьл аьдет» депти атайлар. Куьннен-куьнге шоьл аьдети тутылмай баслайды. Халк оттан коьйлек кийип, питне юритип яшайды. Ялкувдан кусларды, эригуьвден кыр айванларды урадылар, танъирсиз аьдемдей болып, оларды кырадылар.

Тоьбединъ ети туьси куьннен-куьнге кемий берип, бир куьннинъ бир куьнинде йок болады. Аьдемлердинъ бир тилде турмаганлыгы, араларында тазалык болмаганы, коьк боьридинъ келмевлигине себеп болады. Сол куьннен халкымыз перистесиз яшайды, сол куьннен тоьбеге халк арасында Коьк-Тоьбе деп айтылып баслайды…

М.Кожаевтинъ бу хабары «Критиклерге явап» деген оьз ятлавынынъ тоьмендеги сыдырасын эсиме туьсирди:

Таза болсын деп аьдемлер сырасы,

Ян майданда яманлар ман эристим.

Ятлавымнынъ барды куьйген сырасы,

Ялынында аьдем уьшин куьрестинъ…

«Таза болсын деп аьдемлер арасы, ян майданда яманлар ман эристим» деген сыдыраларында шаир Магомет Кожаев яшавда не уьшин оьмир суьретаганы аян коьринеди. Сол саялы, мысал этип, шаирдинъ келтирилген ятлавынынъ доьрт шувмагын, макаламнынъ манълайына эпиграф этип алганман…

Магометтинъ «Ян майданда» деген китаби шыкканда, «Шоьллик маягы» газета бетинде «Юмсак анълы, юмарт уьнли» деген макаламды 1983-нши  йыл баспалаган эдим. Сол макалада «Магомет Кожаевтинъ «Ян майданда» деген китабининъ ятлавларынынъ юмсак анъы, юмарт уьни, куьшке куьш косып, куьезге куьез аькелип, юректинъ шынты суьйимлик сезимлериннен язылганына шайыт», - деп язган эдим.

Заманнынъ оьтуьви мен М.Кожаевтинъ ятлавлары юрекке исси тие береди, неге десе шаирге куслардынъ мунълы тавысы, аьруьвликке тускатылган мылтык, коьзде коьринмеген коьз яслар, кайгыртатаган дуныядынъ терислиги, хателерди, кайгыларды юватаган ямгыр, ян майданда куьйген юреклер ятлавлар язбага дем бергенлер.

Айтылган макалада «Ол школада окыйтаган заманлардан ятлавлар язган, «Шоьллик Маягы», «Ленин йолы» газеталардынъ бетлеринде баспаланган, онынъ язганлары Махачкалада шыккан «Соьнмес ялын» (1970 й.), «Шоьл шешекейлери» (1971 й.) деген йыйынтыкларга кирген. «Магомет адабиатка оьзининъ сокпагын тапты эм сол ийги сокпагыннан айырылмай барар деп сенемен» деп язган шаир А.Култаев «Магометтинъ сокпагы» («Шоьллик Маягы» 10 увыт айы 1972 й.)

Акыйкатлайда, яс шаир оьз сокпагыннан кери баспай, уйкы-нава йойып, ятлав язувдынъ оьнерин, сулыбын куьннен-куьнге оьстирип, алдыга йигерли адымлайды. Онынъ оьткир соьзли, ширин тили ятлавлары, хабарлары, очерклери йыл сайын шыгатаган ногай язувшылардынъ ортак йыйынтыкларында баспаланады.

«Ярык яклар» (1978 й.) деп аталып, Черкесскте дуныяга энген китапке яс шаирдинъ кирген ятлавы акында «Сезимли косым» деген макаласында язувшы Иса Капаев булай язган: «Яслыгым» деген ятлавында оьзининъ ойларын, сезимин аьлемет тенълестируьвлер, эпитетлер тавып, канатлы соьзлерге орап биледи.( «Шоьллик Маягы» 5 карагыс айы, 1978 й.). Сондай йылы соьзлер яс шаир калем йолдасларынынъ юрек туьбиннен тувдырганы бизди суьйиндиреди», - деп язган эдим.

Магомет Кожаевтинъ ятлавлары йырманшы оьмиринде, йырларга айланып, халк авызына туьсип, суьйикли йырлардынъ бириси боладылар, неге десе онынъ лирикалык ятлавлары оьзининъ яшавы ман да келисетаган эди.

Аьвелгиден алып ногай йыравлардынъ яшавы халкынынъ яшавы ман, оьзгерислери мен байланыслы эди. Айтпага, коьпти коьрген Сыбыра-йырав халктынъ маслагатшысы болганы толгавларыннан коьринеди, атаклы Шал-Кийиз йырав, яхшыларды яманлар ман тенъ коьрмеге ярамайтаганы акында маьселеди оьзининъ ятлавларында коьтереди, терен ойлы Асан Кайгылы ногай бийлердинъ тили бирикпей баслаганы акында назмыларында соьз юритеди.

Халкымыздынъ аьвелги, данъклы йыравларына усап, М.Кожаев йырманшы оьмиринде, замандасларынынъ ян майдандагы ойларын, ниетин, куьезли эм кайгылы сезимлерин ятлавларынынъ сыдыраларына, зейинлигининъ ярык нуры ман синъдиреди.

М.Кожаевтинъ лирикалык геройынынъ, юрек ярасынынъ солкылдавы, яшав маьнеси мен байланыслы болганы, тоьмендеги шувмакларыннан коьринеди:

 

Ян майданда ярык мырад оьледи,

Анъланмаган суьйим кала утылып.

Куьншиликтинъ куьллелери куьледи,

Яманлыктынъ ядырасы атылып.

 

Ян майданда солдат болып куьреске,

Туьбек этип калемимди алганман.

Яманлык пан согыспага туьбекке,

Куьлле этип – соьзлеримди салганман.

 

Ян майданда яхшылыктынъ ягы ман,

Аьдемлерди аьруьвликке шакырып,

Ян майданда тазалыктынъ тагы ман,

Юреклерге суьйим сырлар ясырып.

 

Соьйтип оьмирин суьрген аьдем дуныя юзинде яшаганына оькинмес, сога коьре, Магомет Кожаевтинъ йыр дуныясы шоьл тоьсинде яшайтаган аьр бир аьдемлерге ювык эм анълавлы.

Иса Капаев «Дуныя оьмирли – сенинъ коьзлеринъде» деген китабинде «Ян даласы» деген хабарын баспалаган эди. Ессентуки, 1982 йыл, ногай шоьлдеги досларымга деп хабардынъ манълайына язылган эди. «Ян майданы» деп ногай поэти М.Кожаевтинъ ятлавлар йыйынтыгы аталады. Сосы хабарда сол китаптен ятлавлар кулланыладылар деп язувшы билдиреди.

Магометтинъ китаби язувшы Иса Капаевке хабар язбага себеп болганы бизди суьйиндиреди. Ама М.Кожаевтинъ «Ян майданда» деген китабинде редактордынъ раьгимсизлигиннен бизим юреклерди мунъайтатаган табаклар да йолыгадылар, мысалы, шаирдинъ кайбир ятлавларынынъ сыдыралары авысып-туьйисип кетип, шувмаклардынъ маьнелери бузылып баспаланган.

Шаирдинъ «Калай бездим кайгылардан, баьледен», «Келмединъ», «Сен «йок» дединъ» эм сондай баска ятлавлар, маьнелери анъламастай болган, меним коьзиме туьскенде, йыйынтыктынъ редакторы, ятлавлардынъ сыдыраларын ериннен козгап, авыстырып, шатыраш ойнаган болса ярайды деген куьлкили ой басыма келди.

«Коьзге карап мактайды, арттан елкеге пышак тирейди» деген ногайда. Олай дегени, кайбир аьдемлер бар, бетке бет бирев мен йолыга калса, авызын коьпиртип мактайды, сонъ аьдемнен айырылса ок, артыннан яманлайды, соьзден пышак ясап, оьлтирмеге шалысады.

Магомет Кожаевтинъ китабиннен редакторы сондай кылыклы аьдем болып коьринеди, неге десенъ редактордынъ эткен иси уьйреншик кыркымшыга усайды, биринши кере кыртлыкты колына алган аьдем, койдынъ юнин кыркканда, теридинъ кеспеген, канатпаган ери болмайды, М.Кожаевтинъ «Ян майданда» деген китабтинъ табаклары, кесилген, канатылган кой терисиннен артыклыгы йок эди. Китабтинъ редакторынынъ, соьйтип, эссизликтен тувыл, кара куьнлевден эткени яс шаирге, яшавда туьзилген авыр оравлыклардан енъил оьтпеге куьш беретагандай болады.

Зейинли шаирдинъ ятлавларын окый калсанъ, «Ятлавды кайтип ол язган экен» деп сейирли боласынъ. Магомет Кожаевтинъ ятлавларын мен окый калсам, сондай сезимлер меним юрегимди бийлейди. Солай ок, ятлав окыган аьдемнинъ акылы юйрик болады, коьнъили бай болады, юрегине кайгылардан тазаланмага енъил болады. Ятлав окымайтаган аьдемнинъ коькирегинде шыбын яны болса да, тирилердинъ санына кирип болмайды, тирилей оьлилердинъ санына киреди, неге десе, ойы бийикке ымтылмаган аьдемнинъ яшавы ылайдынъ туьбиндей болады.

Магометтинъ ятлавларын окыган сонъ, Алла-Таалла оны ятлав язбага усындырган болса ярайды деп ойлайсынъ, неге десе шаирдинъ ятлавларында аьдемлердинъ яшавын узайтатаган, казанын берекетке арттыратаган, яшав шиллеси тувралыкты куьйдирип болмайтаган, куьш-куватынынъ тынысы сезиледи. М.Кожаевтинъ кыйлы ятлавлары, канатлы йырларга айланган. Юрегининъ оьзегиндеги толкынлы суьйим сезимлери мен байланыслы, неге десенъ суьйим сезимлерин, оьрмекшидинъ шатырындай этип, юректен юлкып алып, таслап болмайсынъ.

«Яшавдынъ аьли куьрес болады, куьрес битсе, яшав оьледи» деп В.Г.Белинский язган. Магомет яшав бойынша арамлык пан, териссизлик пен, наслык пан куьресуьвде, арувды, талувды, безуьвди билмейди. Ол тоьгеректеги аьдилликсиз яшавды сезеди, сезе берип ойланады, ойлана берип кыйланады, тек аьдилликсиз яшавга бойсынмайды, берилмейди, куьресуьвин коймайды, неге десе шаир М.Кожаев сондай куьресуьви мен аьдемлердинъ коьнъилине кара уьлертки эндирмей, юмарт нур эндирмеге шалысады…

Магометтинъ атасы Янмурза Аллаяр улы согыс, ис ветераны эди. Ол согыс йолында, янган калаларды, сувып калган тенълерининъ кевдесин, оьксиз калган бесиктеги балаларды коьрген.

Мен «Шешилмеген туьйинлер» деген макаламда: «Аьр бир эр киси аталарын ети аркасына дейим билмеге керек болады, деп айтылады ногайда. Шоьл ногайлардынъ ата-бабаларынынъ яшавы уллы Ногай шоьллиги мен байланыслы. Япан шоьлдинъ кенълигинде, танъ юлдызлардынъ ярыгы астында, мал ман аьвлигип, конып-коьшип юрген ногайлардынъ юреклерине, аспандагы авыр булытлардынъ енъил юзуьвлери, камыслы еллердинъ, ювсаннынъ ийиси мен араласып эсуьвлери исси тийгенлер.

Шаир М.Кожаевтинъ ети атасы да ногай шоьллигинде, елдей эркин болып, адыр-будырлардынъ арасында боьридей коркынышсыз юрип, коьктинъ бийиклиги мен сукланып, малшылык пан, эгиншилик пен анъшылык пан оьмирлерин суьргенлер.

Шаирдинъ бир ятлавында: «Белки, меним ети атамнынъ бириси, шоьллигимде шириген бай болгандыр», «Белки меним ети атамнынъ бириси, белин язбай юрген етим болгандыр» деген сыдыралар йолыгадылар. Ети аркадынъ акында атайлардынъ соьзин эсине алып, «Белки, меним ети атамнынъ бириси» деп, М.Кожаевтинъ язганы себепсиз тувыл, неге десе шаир оьзининъ атасы Янмурза Аллаяр улы ман оьктемсигени тоьмендеги сыдыралардан аян коьринеди:

Билмеймен мен аталардынъ атларын,

Кайдай аьдем болганын да олардынъ.

Тек билемен, оьзимнинъ атам согыста,

Туьбек алып, яман явдынъ сокканын.

Шаирдинъ атасы, кайдай ниет пен колына туьбек алганы, «аьр бир баладынъ, балалыгы балдай таьтли болсын» деген сыдыралардан сезиледи. Шаир Магомет Кожаев «ол согыскан» деген соьзди эки кере кулланганы, сыдыралардынъ тизилисин коьрклендирип, ятлавдынъ ойын куьшлендиреди:

Ол согыскан, тувган аьр бир баладынъ,

Балалыгы балдай таьтли болсын деп.

Ол согыскан, кенъликлери дуныядынъ,

Куванышка эм наьсипке толсын деп» - деп язган эдим.

(«Шоьл тавысы» 2 сентябрь 2003 йыл)

Совет оькимети бузылган сонъ, Янмурза Аллаяр улы динди аяк уьстине тургызаяк болып, манълай терин тоьгип, куллык этеди. Ол мектеб ашып, ногай шоьлдинъ орта ясындагы аьдемлерин эм балаларын арап элибине уьйретип баслайды. Терекли-Мектеб авылында биринши межигитти ашады. Солай ок ногай районынынъ биринши имамы болып сайланады. Бу куьнлерде Терекли-Мектеб авылдынъ межигити онынъ атын юргизеди.

Янмурза Аллаяр улы кенъ манълайлы, калын каслы, терен коьзли, сабыр юрисли, тавысын коьтермей соьйлейтаган киси эди. Ол «Бозйигит», «Тахир эм Зухра» деген дестанын, Шал-Кийиздинъ толгавларын, дин намазларын тойшылап юргенде, суьйип йырлайтаган эди. Солай ок халк арасында тарих хабарларын, аьвелгиден эртегилер айтып туратаган эди. Соьйлегенде такпакты, айтувды, юмакты кулланмай болмайтаган эди. Янмурза-атайдайлардынъ аркасы ман ногай халктынъ оьлмес соьзли йырлары, шынълары, асыл соьзлери оьмирлер алысыннан бизге еттилер.

Соьзинде, яйык сувындай толкынласып турган, халк авызлама яратувшылыгы Магометке калемин колга алмага себебин тийдирмей болмады.

Шаир М.Кожаевтинъ ятлавларында  кыравдынъ аклыгы ман, алма бавдынъ ак шанъы ман, ак кумнынъ тыртыгы ман, яшавынынъ язлыгы ман, ылав аттынъ авызыннан шыккан ак коьбиги мен, туьнлердинъ юлдызы ман сукланганы, шаксыз куьйип кеткен суьйим мен кайгырганы сезиледи.

Магомет Кожаевтинъ атасы терен акыллы, туьз насихатлы, каьмбил аьдем эди, сога коьре ол, яшавда алдыга карайтаган эди. Эгер Янмурза Аллаяр улы бир ис этип басласа, алгасав уьстинде бирде этпейтаган эди. «Калган иске кар явар» деп, этип баслаган исин танълага калдырмайтаган эди.

Магомет Кожаев те атасына усап, сабыр хасиетли, этип баслаган исин ян-ягыннан шегип карар, алгасамай иске кирисип, битирмей яны парахат болмайды.

Нариман авылында Янмурза Аллаяр улы Кожаевтинъ аьели татым, берекетли, конак суьер эди.

Магомет Кожаевтинъ анасы Салимет арыксымал, орта бойлы, бавырмалы, яркыраган манълайлы, куьллегеш, маьлек бетли, эки коьзи еннеттинъ шырагындай, соьзлери зем-зем сувындай, шыт коьйлекли, узын егинли, юпар ийисли явлыгын басыннан туьсирмейтаган эди. Ол азбарында йоьрме, казы, толтырма илип коятаган эди. Коьрген кисидинъ коьзин тоймастай этетаган эди. Кысыр оьтпекти, катламады, бавырсакты, боьректи Салимет-абай писирген мезгилинде куьлкиси эринде, куванышы юрегинде эди. Онынъ шоьмисинде «ишсенъ тузсыз куврай шай, елде куьймес ак манълай» деген язув да бар эди. Салимет-абайдынъ «бир куьн туздам еген уьйге, мынъ куьн салам бер» деген суьйикли айтувы бар эди, оьзининъ анасыннан эситкен. Сол айтувды ол тутатаган эди.

Уьйге келген конакка Салимет-абай, ногай шайга калемпирин, явезин, даьршинин салып, суьтлеп, сары май косып, сап-сары этип, кырк кере  сапырып, юзик-касын йылтыратып, асып, иширтпей йибермейтаган эди.

Янмурза Аллаяр улынынъ уьйинде конак болмайтаган  куьни йок эди, неге десенъ бирев маслагат сорап, бирев китап аштыртып келетаган эди.

Магомет Кожаев те, анасына усап, конак суьер, берекети мен боьлиспеге шалысып туратаган аьдем…

Нариман авылдынъ сегизйыллык школасын Магомет битирип, Терекли-Мектеб авылдынъ А-Х.Джанибеков атындагы школасында 9-10 классларында окымага йолланады.

Тынык шоьлдинъ уьстинде, танъ кызарып атканда, ол тенълери мен айырылысаякта «Ызгы куьнлер…» деген ятлавын язады:

 

Ызгы куьнлер… Эс актарып карайды,

Школадынъ капысынынъ алдында

Куванышлы оьтип кеткен йылларды,

Эм не затлар болганы ол йылларда.

 

Биринши куьн школага келгенин,

Бала юрек «тез» деп айтып, телезип.

Энъ биринши арыпларды билгенин,

Дуныя ман таныскандай суьйинип.

 

Тынълаганда окытувшы хабарын,

Каравларда янган таза ярыкты.

Йолыкканын, «Кеш келдим» деп, асыгып,

Парталар ман юрип келген яслыкты.

 

Эм сезгени йок экенин ярасык,

Касындагы кара каслы танъ кыздан.

История дерисинде асыгып,

Каравлары йолыкканда анъсыздан.

 

Ызгы куьнлер… Ызынъыздан кайгырып,

Карап калган школанъызды мутпанъыз.

Эм тенълер мен сиз йолыккан ал танънын,

Тазалыгын юреклерде сакланъыз.

 

Магометтинъ баьри  тенълери де йогары билим алмага бармайдылар. Биревлери аьскер сырасына кетедилер, баскалары совхозда кой бакпага туьстилер, кайбиревлер тракторга олтырып ер айдадылар. Ол тенълерининъ ис уьстинликлери мен оьктемсип, «Исши тенълериме» деген ятлавын язады:

Куванаман, тенълер, сизге карап мен,

Оьстиресиз элимиздинъ байлыгын.

Мен оьмирге йырламага аьзирмен

Сизинъ таза юзинъиздинъ ярыгын.

Магомет он классты битирип, Карачаевсктеги институтынынъ филология боьлигине окымага туьседи. Онда ол Али Джуманбетов пан, Мурат Авезов пен танысады, айырылмас ант дослар боладылар. Студентлик йыллар, юректе арамлык йок йыллар, бийик уьмитке даьвлендиретаган йыллар, эсейген сайын, яслыкты коьз алдыннан таймай, ясартып туратаган йыллар. Тоьмендеги ятлав М.Авезовка багысланган:

Яслык йыллар аьвлектирсе де бизди,

Юреклерде йок эди эш яманлык.

Уьмитлер уьзилген куьнъирт куьнлерди

Яркыраган ятлавлар ман ямадык.

(«Яслык йыллар»)

 

Бир кере ол, сессиясын куьнибурын берип, авылына кайтады. Кизляр калада Магомет  Нариман авыл яшавшысы, Асанов атлы совхоздынъ айтылган шоферы Курпыш Менлигуловка рас болады. Магомет Янмурза улы онынъ машинасына олтырып ногай шоьллигине йолланып, тоьмендеги ятлавын язады. Бу ятлав ман ол, шоьл коьринисининъ суьвретлевининъ устасы экенин коьрсетеди:

 

Кув шоьлликте етим еллер елигип

Канъгып юрген кавмакларды кувады.

Тек тереклер, шоьлде оьскен тизилип,

Кавмаклардынъ каты йолын бувады.

 

Машинаман авылыма кайтканда,

Коьпирлерди коьп оьтпеге туьседи:

Сув да энди коьшпелидинъ колында –

Татавыллар данъыл йолын кеседи.

 

Ашкан энди оьз кушагын досларга

Кенъ шоьлимнинъ айлак оьктем оьриси:

Конаккай да конак тувыл данъылда,

Бийик бийдай бийий берип оьседи.

 

Алыс яктан тувган шоьлге кайтканда,

Кенъ тоьселип коьз алдымда ятады.

Халк яшавы туьрленгени акында,

Шоьллигимнинъ аьр нышаны айтады.

 

Магомет Терекли-Мектеб авылында окыйтаган йылларында Нариман авылына яяв кайтатаган эди. Анадынъ касында баласы болмаса, ана баласын отка да туьсиреди, сувга да алдырады, таьтли асын да ашап болмайды. М.Кожаевтинъ анасы да солай эди, неди болса ойлап, сав кеше кирпик какпай шыгатаган эди.

Магомет студент йылларында, балалыгын эсине алып, анасынынъ кыйынына баа берип «Анама» деген ятлавын язады:

Бала шактан кешеде де, куьндиз де,

Мени ойлап нава йойдынъ, кайгырдынъ.

Кыска уйкынъ боьлип кыска туьнлерде

«Уйклайма» деп тынысымды тынъладынъ.

 

Эм бу куьнде оьсип уьйкен болсам да,

Кутылмайды юрегинънинъ кайгысы:

Эки коьзинъ алдымдагы йолларда,

«Туьз экен?» деп йолларымнынъ кайсысы.

 

Шаир Карачаевск каласыннан ата юртына кайтканда, стипендиясынынъ акшасына явлык, ийисли сув, таьтли азык сатып алып, авылга келгенде, «уйкысын боьлип тыныш туьнде» анасынынъ ястыгынынъ касына аькелген затларын салганда, тоьмендеги сыдыралар юрегинде тувган боларлар:

 

Суьйиминъди артык сезип бу куьнде,

Мен наьвметин онынъ ашык анълайман,

Эм уйкымды боьлип тынык туьнлерде

«Уйклайма» деп тынысынъды тынълайман.

 

Бир куьн Магомет Кумлы авылындагы досы эм адасы Магомет Нурадиловтынъ уьйине бир куллыгы шыгып барады. Адасынынъ ян косагынынъ аягы енъилленген сонъ, тоьркинине кеткен болган экен. Бала кыркыннан шыккан сонъ, адасынынъ хатыны балады бесикке салып, уьйине кайтып келип туры экен. Магомет Янмурза улы, балады бесикте коьрип, «Адасымнынъ кызына» деген ятлавын язады:

Айдарынъды артка таслап, авдарып,

Алшы, адас, алдынъдагы бозады.

Бесигиннен он бармагын ойнатып,

Айдай кызынъ ак колларын созады.

 

Талпынады ол яшавга, йолларга,

Куьн саьвлеси ойнап таза коьзлерде.

Айкыйкатлык бар ды буьгуьн йоравга

Айтылаяк эм айтылган соьзлерде.

 

Ярык элде тувган кыздынъ бактысы,

Бай болар деп мен сеним мен айтаман.

Ятлавымды - ярык наьсип йоравды

Бесигининъ бас бетине саламан.

 

Конъысы юрттынъ балшыбыншы агайлары, тынык ногай шоьллигине аьеллери мен келип, шоьлдинъ кенълигинде, конып-коьшип, балшетенлерин курып юредилер. Алтын ялатылган балшыбынлар десенъ, енъил канатларын кагып, авага ушып кетип, заманнынъ шакларына коьре, ишибойдынъ, тобылгыдынъ, кермектинъ балын йыядылар.

Бозторгайдынъ йырын эм ишибойдынъ ийисин елемик ел, алыска аькетип турган мезгилинде, М.Кожаев, «танъдай таза юзли», бир кыз бан анъсыздан йолыгысып, коьнъилиндеги юлдыздай ярык сезимлери мен, юреги аттынъ туягындай дуьбирдеп, тоьмендеги сыдыраларды язады.

Гуьл шешекей оьскен ясыл тогайда,

Кызды коьрдим яслыгымдай ярасык.

Танъдай таза юзин онынъ танымай,

Кимнинъ кызы? – деп сорадым янасып…

Балшыбыншы карттынъ кызы экенин,

Эринлерин оьпкеннен сонъ анъладым…

 

Етписинши йылларда  «Концерт залы. Эм Марк Бернес йырлайды» деген ятлавын язылады. Ол ятлавдынъ маьнеси атаклы йыравшы, йырды кайтип аьдемлердинъ юрегине еткерип болувда тувыл эди, онынъ маьнеси акшага сатылган аьдемлер, бийикке, коькке коьтерилип болмайтаганы акында эди. «Уьйкен куваныш пан юзинде» олар баскады алдаганга, бири-бирине мактанып,  шаирдинъ «Кайгы салып юрекке» айтадылар, йыравдынъ «Коьринмеген коьз яслары ман коьзинде» йырлаганына да эс этпейдилер.

Тек артымда меним экев соьйлейди…

Эситиле калын хатын тавысы:

«Мен, Бакудан  аькелинген коьйлекти,

Кыркка саттым!»

Куьнлеп ога баскасы:

«Йырма маьнет», - дейди, - таза баасы»

 

Тек Марк Бернес йырлай эди, танъ кустай,

Аьдемлерди уйкысыннан уянтып,

Эм коьзлери яна эди юлдыздай,

Инсанларды бийикликке шакырып.

 

Магомет Кожаев институтты битирип, редакцияда хабаршы болып ислеп баслайды, мектебтеги йылларын ол эсине туьсирип, «Энъ де бийик тоьредей» окытувшысын коьрип, яшавына баа бергенин, «Биринши окытувшыма» деген ятлавын язады.

Толкынлары тувлап турган тенъиздей,

Дуныяга атылганман. Карарсынъ.

Баьрин билген энъ де бийик тоьредей,

Яшавыма кайдай белги саларсынъ?

 

Яхья Кудайбердиевтинъ «Коькте шолпан коьремен» деген йыйынтыгы, Черкесскте 1994 йыл баспаланган. Сол йыйынтыкта М.Кожаевтинъ «Шоьл акында йыр» деген йыры сыйлы орын алган. Йырды тынъласанъ ок, шаирдинъ яны, каны, юрек ойы тувган ягы ман байланыслы экени сезиледи:

Мен алыс якларда

                  сеннен болсам да,

Я бийик тавларда

                  йойылып калсам да.

Шоьллигим, тек сага

                  коьзим карайды,

Тек сенинъ акынъда

                  яным йырлайды.

«Шешекей ийиссиз болмас, эр йигит йырсыз болмас», «Тогай кырсыз, ногай йырсыз болмас» деген асыл соьзли айтувлар эл арасында айтылып юреди.

Кертисинменде, йырсыз аьдемнинъ коьнъили ийиссиз шешекейдей болады, ногайга кыр да керек, йыр да керек, кыр болмаса йыр болмас, йырсыз ногай болмас деген ойды, Магометтинъ яратувшылыгы юректе тувдырады.

Я.Кудайбердиев шаир М.Кожаевтинъ «Кешелер», «Ямгыр явса», «Шоьллигим», «Эгер шоьлден кетсем», «Гимн Нариман», «Карагоьзлер», «Анама», «Келмединъ», «Бийи, бийи, турналар» деген эм баска ятлавларына анълар язган. Сол йырлар М.Кожаевтинъ йыр дуныясы шоьлликтинъ оьрленуьви мен, биринши суьювдинъ кирленмеви мен, аьдемлердинъ арасы таза болувы ман байланыслы экенлигин, солай ок, шаирдинъ оьнери язгы бавдынъ ак шешекейи

Атам бизди суьеди

Кайсы Хасан, кайсы Хусейн?

Адалайды атамыз.

Сен, Диана, ога айтпа,

Сага тилек саламыз.

Авыстырган атамыз

Бизге карап куьледи,

Хасаным деп, Хусейним деп

Бирге косып суьеди.

 

 

Бизим уьйимизде оьзи кишкенекей, ап-ак кар туьсли болган куьшигимиз бар. Оны бизим кишкей Эмирбекке авылдасымыз Эсманбет тувган куьнине савга этип берген эди. Аты онынъ- Алабай.Эмирбек Алабайдан айырылмайды: оны ман бирге ятады,турады эм азбар ишинде колларына алып кыдырады.

Эндигиси кишкей куьшиктинъ оьзининъ кишкей болган ятатаган ери - уьйи де бар. Куьн исси болганда,Алабай оьзининъ уьйине киреди, шалкайып ятады, уйклайды.Эмирбек оны аьр заман барып,  не этеди экен деп, карап турады.Турганлай ок, колларына коьтерип,  оьзининъ боьлмесине аькеледи. Сонъ ога куйылган суьтин ишпеге береди.

Алабай аьр куьн сайын оьседи.

                                                     II

Куьн исси болады яз эм яй айларында Ногай ериндеги бизим авылларда. Йылы вакытты Алабай да бек суьеди. Куьн исси болды, Алабай уьйдинъ салкынына барып ятты. Бирден коьзлерин юмып,уйклайды. Эмирбек болса, онынъ уйклайтаганын билмей,  анасы берген кесек этти аькелип алдына салады. Алабай оны сезбеди, Эмирбек куьшикти туьртип тургызды эм этти коьрсетти. Эндигиси Алабай авызына аьне-мине аламан дегенде, мысык ювырып келди де,этти алып кашты. Алабай авызын ашып,мысыктынъ артыннан карап калды.

Эмирбек ашувланган эм не этеегин билмейди. Болмаганда онынъ акында анасына айтпага деп, ювырып кетти.

                                                            III

Алабай азбар ишиндеги тавыклар эм коразлар ман ойнамага суьеди.Эм олар ашап басласа,тынышлык бермейди. Боьтен де ога бизим азбардагы уьйкен кызыл туьсли коразымыз ярайды. Бир кере Алабай коразга янасты эм оны ман ойнамага суьйди. Белки,кораздынъ коьнъили болмаган болар,ол ашувланды эм канатларын яйып, Алабайды шокып алды.Онынъ шокувы куьшикти авыртты эм ол бирден йылап баслады.Оны коьрип турган Эмирбек куьшиктинъ касына келди эм булай деди:

  - Алабай,сен оны ман эндигиси ойнама.Ол сени шокыйды.Оннан дос болмаяк.Мен сага баска бир дос табарман. Оны ман ойнамага боларсынъ. Ол  меним де досым болар…

 

А.Култаев.

Ногай район маданият уьйинде белгили ногай шаири, язувшы, ДР ат казанган маданият куллыкшысы, РФ Журналистлер эм Язувшылар Союзларынынъ агзасы Анварбек Утеевич Култаевтинъ 75 йыллыгына багысланган адабиат шарасы оьтти.