Соьйтип, уьстимиздеги йылдынъ 8 айы ишинде муниципаллык туьзилисининъ косылма бюджетине налог эм налог тувыл келимлерининъ туьсуьви 65,7 миллион маьнет акша болган. Ол план белгилериннен 89,5 процент (73,4 миллион маьнет) эм йыллык планына каратылганда 54,3 процент (121,0 миллион маьнет) болады. Бюджетке 7,7 миллион маьнет акша туьспей калган. Республика бойынша быйылдынъ оьткен 8 айы ишинде келимлер яктан план белгилери 100,5 процентке толтырылган. Оьткен йылдынъ 8 айы ман тенълестиргенде, быйыл сол ок заман ишинде район бюджетине ярым миллион маьнеттен бираз артык келимлер туьскен. Олай дегенимиз, район бюджетине 53,1 миллион маьнет яде 89,7 процент эм йыл планына каратылганда 54,4 процент (97,6 миллион маьнет) келимлер туьскен деп белгиленген.

Авыл поселениелери бойынша аьллер де сога усаслы кебинде туьзилген. Поселениелер бюджетлерине быйылдынъ 8 айы ишинде планда коьрсетилген 14,2 миллион маьнет акша орынына 12,5 миллион маьнет акша (88,3 процент) эм йыллык планда белгиленген сан орынына 23,5 миллион маьнет акша (53,5 процент) туьскенлер.

Ортак бир авыл хозяйство налогы (ЕСХН) бойынша бюджет белгилери 1,9 кере артык толтырылган, йыллык планында коьрсетилген 2,1 миллион маьнет орынына 2,5 миллион маьнет акша туьскен. Ер налогы бойынша быйылдынъ 8 айлык планы 18,5 процентке артык толтырылган, планда 1,0 миллион маьнет деп коьрсетилсе, 1,2 миллион маьнет акша йыйылган. Ер боьликлерин сатувдан келимлер планы 38,5 процентке толтырылган, планда белгиленген 0,6 миллион маьнет орынына 0,8 миллион маьнет акша туьскен. Соны ман бирге баска туьрли налог тувыл келимлери бойынша план 3 кере артык толтырылган, планда коьрсетилген 0,9 миллион маьнет орынына 3,3 миллион маьнет акша йыйналган. Ягарлык-майлав материалларына деген акцизлери бойынша план 104,8 процентке толтырылган, пландагы 6,0 миллион маьнет орынына 6,3 миллион маьнет акша туьскен.

НДФЛ (физический лицолардынъ келимлерине салынатаган налог) бизим районымыздынъ бас келимлер булагы деп саналады. Уьстимиздеги йылда келимлер сырасында ол 50,4 процентке етисти. Январь-август айлары ишинде бу белгиленген налог бойынша план коьрсетимлери толтырылмаган (83,9 процент), йыллык планы болса 55,2 процентке толтырылган. 2017-нши йылдынъ 1-нши сентябрине планда коьрсетилген 39,5 миллион маьнет орынына 33,1 миллион маьнет акша келими туьскен. Тенълестируьв уьшин, оьткен йылдынъ сол ок болжалына 37,0 миллион маьнет акша туьскени белгиленген. Йылдынъ ызына дейим 26,9 миллион маьнеттинъ налогларын йыюв керек.

Муниципаллык туьзилисининъ бюджетин 2017-нши йылга кабыл этип алаятканда, районнынъ косылма бюджетининъ келимлер кесегин кеплендиретаган налог эм налог тувыл келимлери бойынша негиз этилинип ДР финанслар министерствосынынъ эсаплав коьрсетимлери мен муниципаллык туьзилислерининъ налог потенциалын белгилев бойынша Республикалык ведомстволар ара комиссиясынынъ билдируьвлери алынганлар. Оькинишке, ызгы йылларда бизим район налог потенциалы бойынша коьрсетимлерин тийисли кебинде эсапламаган эм якламаган. Сырагысында НДФЛ бойынша план коьрсетимлери коьтеринъки эм бюджетлер ара трансфертлер оьлшемлери тоьмен этилинип алынган. Соны ман байланыста йыл узагында НДФЛ бойынша баслапкы бюджет белгилери район администрациясынынъ финанслар боьлиги мен туьзетилген эм район Депутатлар йыйынынъ сессиясында 5,4 миллион маьнетке тоьмен туьсирилип беркитилген. Соны ман бирге сол ок оьлшемге акша тоьленип этилинетаган коьмеклерден туьсетаган келимлер бойынша план белгилери оьстирилген.

Район бюджетининъ тагы бир келимлер булагы деп налог тувыл келимлери саналады. Ама солардан да план толтырылмаган (94,1 процент), планда коьрсетилген 19,2 миллион маьнет орынына 18,1 миллион маьнет акша туьскен, йыллык планы (36,5 миллион маьнет) 48 процентке толтырылган.

Авыллар бойынша ЕСХН налогы яктан бюджет белгилери 2,1 кере, ер налогы бойынша 1,1 кере эм ер боьликлерин сатувдан туьскен келимлери бойынша 1,4 кере артыгы ман толтырылган. План коьрсетимлери толтырылмаган: НДФЛ бойынша (97,8 процент), арендалык тоьлевлер бойынша (81,6 процент), баска туьрли налог тувыл келимлери бойынша (49,2 процент) эм физический лицолардынъ муьлкине салынатаган налог бойынша (38,9 процент).

Оьз байыр келимлери яктан планларын «сельсовет Карасувский» (148,8 процентке), «село Червленные Буруны» (141,9 процентке), «село Эдиге» (114,4 процентке), «село Кумли» (108,6 процентке), «сельсовет Ортатюбинский» (102,2 процентке), «село Терекли-Мектеб» (102,2 процентке), «сельсовет Карагасский» авыл поселение муниципаллык туьзилислери (101,1 процентке) толтырмага уьлгиргенлер.

Сондай кепли келимлер бойынша оьз планларын «сельсовет Коктюбинский» (76,7 процент), «село Кунбатар» (71 процент), «сельсовет Арсланбековский» (48,1 процент) авыл поселение муциниципаллык туьзилислери толтырмаганлар.

Мине сондай аьллер туьзилген бизде аьли район бюджетине налог эм налог тувыл келимлерининъ туьсуьви яктан. Йыл кутылмага эндигиси 3 ай калып туры. Соны ман биз эгер баьримиз бирге косылып туьзилген аьллерден шыгув бойынша аьрекетли шараларды коьрмесек, ол заман бюджетимиздинъ шыктажлар кесегин толтырып уьлгирмеекпиз. А ол зат бизим куллыкшыларымыздынъ кыйын аклары, учреждениелердинъ коммуналлык буйымлары, налоглар, балалардынъ школаларда эм балалар бавларында тамакланувы эм с.б. керекли онъайлыклар. Ол да аз десенъиз, тагы да кредит борышларынынъ онъмаган уьйкен оьлшеми…

Тийисли кадирде финанс карыжлары болмаса, оьзинъиз билгенлей, кайдай ды бир яшав яктан керекли соравларды сапатлы кепте шешуьв кыйынлы, а бирерде шешип те болмайсынъ. Сол себептен авыл поселениелер эм район администрацияларынынъ ис аьрекетинде налог потенциалын арттырувга, муниципаллык туьзилислерининъ бюджетлерининъ байыр келимлерин оьстируьвге уьйкен маьне берилмеге керегеди. Бизим уьшин буьгуьнлерде ол бек керекли.

Бизге районымыздынъ бас негизли тармагы – авыл хозяйстводы эм сондай экономикадынъ баска керекли тармакларын оьрлендируьв керегеди. Ер боьликлерди муниципаллык керексинуьвлери эм инвестиционлык майданларынынъ инфраструктурасын туьзуьв уьшин кериге калдырув, онъайлы инвестиционлык топыракты курмага, муниципаллык туьзилиси еринде инвестиционлык аьрекетин демевлевши норматив-ыхтыяр актларды ислеп аьзирлемеге эм беркитпеге тарык болады. Республикада яшавга шыгарылатаган баьри де патшалык программаларында катнаспага борышлымыз. Грантлар кебинде ДР авыл хозяйство эм тамак азык министерствосы эм киши предпринимательство бойынша комитетининъ инвестиционлык проектлерин яшавга шыгарув уьшин берилетаган карыжларын тийисли йорыгы ман кулланмага, янъы производстволарды, янъы ис орынларды туьзбеге керегеди. Киши предпринимательство субъектлерин колтыкламага тарык болады.

Муниципаллык туьзилиси бойынша налог потенциалын оьстируьв ниет пен алды ман аьр бир налог яктан налог салынатаган негизди толы кепте тергеп шыгув керегеди.

Р.Сеитова, «Ногайский район» МР администрациясынынъ экономика боьлигининъ етекшисининъ куллыгын юритуьвши.