Ал деп республикадынъ социал-экономикалык оьрленуьвин канагатлав кереги акында айтылды. Юритилген куллыклардынъ аркасы ман санавлы йыллар ишинде республикага промышленность производствосы, налог эм налог тувыл келимлери, косылма бюджет, негизли капиталга инвестициялар келтируьв, авыл хозяйство продукциясын болдырув яктан коьплеген макроэкономикалык коьрсетимлерине етиспеге амал табылды. Оннан баскалай, вал регионаллык продуктын ислеп шыгарув эки кабатка артты (сонынъ санында аьр бир яшавшыды эсапка алганда да). Тергевшилердинъ ойына коьре, биз аьр бир яшавшыга эсап эткенде, бас социал-экономикалык оьрленуьвдинъ коьрсетимлери бойынша орта россиялык коьрсетимлерден аьли де кери каламыз, ама оьсуьв абытларымыз эл бойынша энъ де уьйкен эм келеектеги йылларга ийги прогнозлар этпеге амал береди.
Дагестан етекшилери республикадагы маьнели борышларды шешуьв ниет пен ети приоритетли оьрленуьв проектлерин яшавга шыгарувды онълаганлар. Айтпага, «Экономикады акка кайтарув» деген приоритетли проектин яшавга шыгарув ер участокларын, капиталлык курылыс объектлерин, регистрациясыз оьз аьрекетин бардыратаган предпринимательлерди эсапка алув аркасы ман региондагы налог келимлерин арттырмага эп берди. Дагестан патшалыгымызда бириншилерден болып проектли етекшилев аьрекетин яшавга киргистип баслаган деп саналады. Сондай проектлерди ис аьрекетине киргистуьвге янъыларда Россия Президенти Владимир Путин мен РФ Оькиметининъ Председатели Дмитрий Медведев эс бергенлер. Буьгуьнлерде республикадынъ сондай ис сулыбын коьп регионлар уьйренедилер эм оьзлерине киргистедилер.
Юритилген ислер регионга толтырувшы власть органларынынъ ис аьрекетининъ хайыры бойынша 56-ншы орыныннан 17-нши орынга коьтерилмеге амал берди.
«Янъы индустриализация» деген приоритетли проектининъ яшавга шыгарувы аркасы ман Дагестан промышленность производствосынынъ оьсуьв абытлары яктан йогары коьрсетимлерге етискен. Соьйтип, буьгуьнлерде ийги ис коьрсетимлерди ОАО «Дагдизель», ОАО «Концерн КЭМЗ», ОАО «Завод им.Гаджиева», ОАО «Азимут» эм коьп баскалары коьрсетедилер. Промышленность производствосын оьрлентуьв эм белгиленген приоритетли проектти яшавга шыгарув бойынша юритилетаган политика промышленность производствосын эки кабатка арттырмага мырсат берди. Бу ерде солай ок регионда импортты авыстырув политикасы да заьлимдей маьнели орынды тутады, ол зат промышленность предприятиелерининъ потенциалын кулланмага йол ашады.
Авыл хозяйство тармагы республика уьшин энъ маьнели тармаклардынъ бириси болады, неге десе регионнынъ яшавшыларынынъ хыйлысы авыл ерлеринде яшайды. Буьгуьнлерде бу тармакта да биз ийги якка каратылган туьрленислерди коьрмей болмаймыз. Соьйтип, доьрт йыл узагында авыл хозяйство продукциясынынъ производствосы 1,5 кере оьскен. «Хайырлы АПК» деген приоритетли проектти яшавга шыгарув аркасы ман тармактынъ токтавсыз кепте оьрленуьвин сакламага амал табылды. Соьйтип, эндигиси юзим болдырув бойынша Дагестан элимизде экинши орынды бийлейди, койлар эм тувар мал саны бойынша – биринши орынды. Соны ман бирге республика ясылшалар оьстируьв бойынша да алдышылар сырасында турады. Ызгы бир неше йыллар ишинде Дагестанда ябык топырактагы ясылшалар производствосын оьрлентуьв бойынша заьлимдей уьйкен ислер юритиледи: сонъгы йыллар узагында теплицаларда ясылшаларды оьстируьв 20 кабатка арткан. Авыл хозяйство товарларын болдырувшылар юзим, емис бавларын олтыртув, малшылык продукциясын аьзирлев, авыл хозяйстволык предприятиелерин курув бойынша аьруьв коьрсетимлерге етисип келедилер.
Дагестанда юритилип турган куллыклардынъ аркасы ман 2017-нши йылда авыл хозяйство продукциясын болдырув оьлшемлерин 126 миллиард 990 миллион маьнет акшага дейим еткермеге каралады. Тек бу ерде соны ман бирге республика бойынша сувгарув тармакларын тазалав, мелиорация ислери, эгин кырларды экология ягыннан коршалав эм тергев аьрекети кери калувын белгилемеге туьседи. Кайбир фермерлер отлакларды айдап бакша культураларын шашадылар, онъысын йыйган сонъ, пленкаларын йыйнамайдылар, татавылларды кайтип болса соьйтип казып, йырып кулланадылар. Ол зат авыл хозяйстволык ерлерин кулланувга уьйкен зарарын келтиреди.
Ызгы йылларда регион элимизде турак уьйлер курылысы эм соларды кулланувга беруьв бойынша да алдышы орынларды алады.
Патшалыгымыздагы кризисли аьллеринде регионларга шыктажларын кемитпеге туьсти. Бу ерде республика етекшилери бюджет карыжларын тоьменлетпеге эм байыр келимлер санын арттырмага буйырдылар. Тек 2016-ншы йылда 3,1 миллиард маьнет акша карыжы кериге калдырылды, тагы да 2,5 миллиард маьнетти быйыл экономламага керек болады. Оннан баскалай, экономикады ясыртын аьллериннен акка кайтарув, налог тоьлевлерин йыювды арттырув яктан да заьлимдей куллык юритиледи.
Республика етекшилери сонъгы заманларда республикада билимлендируьв тармагын ийгилендируьвге де уьйкен эс берип келедилер. Оьткен 4 йыллар ишинде 38 ортак билимлендируьв школалары курылган. Быйыл 1-нши сентябрьде шатлыклы аьлде 4 мынъ 352 окувшы орынлары болган янъы 13 билимлендируьв ошаклары ашылдылар. Республикада ЕГЭ сынавларды беруьвди таза эм коьринисли этуьв ягыннан да власть органлары уьйкен ис юриттилер. Эндигиси бу куллыктынъ сырагысына элимиздинъ етекшилерининъ оьзлери де тийисли белгилерин бергенлер. Келеекте республика етекшилери билимлендируьв тармагынынъ кураторлары алдында янъы борышты саладылар – балаларга школада сапатлы билим беруьв эм вузларда билимли уста кадрларды аьзирлев.
Бир неше йыллар узагында Дагестанда маданият тармагына да уьйкен эс эм маьне берилип туры. Республика власть органлары соны «регионнынъ ийги оьрленуьвининъ бас йолы деп Дагестан халкларынынъ маданият аьдетлерин аявлап саклав эм ортакроссиялык маданият эм гражданлык усаслыгын беркитуьв» деп санайдылар. Тек сонъгы 3-4 йыллар ишинде Дагестанда Россия халкларынынъ аьдетли маданиятынынъ 300-ден артык орталыклары туьзилгенлер. Дагестан тарих музейи алдынгы меканына кайтарылган. Оннан баскалай, Махачкаладынъ ортасында «Россия – меним тарихим» деп аталган аьлемет уьйкен музей курылысы да тамамланып барады.
Оькинишке, Совет Союзынынъ бузылувы ман бирге не элимизде, не республикада яслар политикасы ман бирев де каьр шекпей келген. Сонынъ сырагыларын Дагестанга сонъында толы кебинде «татпага» туьсти: ялган байлыклар негизинде тербияланып оьскен яс-явка тек янъыларга дейим де орманларга кетип, бандитлер подпольесининъ сыраларын толыстырып туратаган эди. Болса да республика етекшилери яслар политикасын кери калдырмадылар. Сонъгы йылларда толтырувшы власть органларында, ерли самоуправление эм депутатлар корпусларында яс аьдемлер саны артып барады. Республика алдында эндиги де яс-явкады эм оьсип келеяткан несилди патриот, гражданлык, ыхтыяр эм ян-коьнъил байлыклары негизинде тербиялавды, оларды Дагестаннынъ эм Россиядынъ аьдетли байлыкларына катнастырувды канагатлав борышы турады. Бу ягыннан аьли бир неше йыллардан бери уьйкен куллык юритиледи эм ол оьзининъ сезимли онъысын бермей болмайды.
М.Юнусов.
