Сраждин Батыров – ногай маданиятында ялгыз эсабында сондай зейинли суьвретши. Ондайлар акында «мынъ йылларда бир кере тувады» деп айтадылар. Аьр ногайга Сраждин Батыровтынъ аты, бас деп, анъ-акыл яктан оьрленуьв мен байланыслы, боьтен де оьткен оьмирдинъ 80-нши йылларында. Сол заман миллет, этнос деген анъламлардынъ туткан орыны оьскени сезилетаган эди.

Сраждин аьли де тири заманында онынъ яратувшылык эм аьдемшилик келпети баьринде де йогары сукланув тувдырган. Ол яркын оьзгерислерге толы яшав ман яшады. Онынъ таза намысы дайым да яман  ман яхшыдынъ дайымлык куьрес маьнесин излеген.

Сраждин  Батыров 1951-нши йылдынъ 4-нши апрелинде ДР-нынъ Тарумов районынынъ Выше-Таловка авылында тувган. 1971-нши йылда М.Джемал атындагы  Дагестан художестволык училищесин окып битирген. Ол Россия Суьвретшилер союзынынъ агзасы, Дагестан саниятларынынъ ат казанган аьрекетшиси, республикалык, зональный, савлайроссиялык выставкалар катнасувшысы болган.

Сраждин Батыров бай маданият калымжасын калдырган. Ол туьрли живопись жанрларда 200-ден артык произведениелер туьзген. Аьлиги суьвретшидинъ карасы ман ол оьз халкынынъ аьвелгисине, ата-бабалардынъ аьдет-йорыкларына оьз баасын, маьнелигин берген. Ногай шоьли – суьвретшидинъ айырым суьйими. Коьшип-конып юрген халкынынъ бурынгы маданияты (уьйшилиги, аьдет-йорыклары, йырлары, энъгимелери, эпос) ога яратувшылык аьрекетинде булак эсабында эди. Соннан онынъ суьвретлери де: «Балалыктан», «Келин», «Куьзде», «Кийгиз басув», «Ортеке», «Оьтпек писируьв» эм баскалар. Аьр исинде онынъ оьз халкына ак юреклик суьйими сезиледи.

Сраждинди тез-тез республикадынъ маьнели маданият оьзгерислерине суьвретши-кеплевши эсабында шакыратаган эдилер: айтпага, «Терек – дослык йылгасы» регионлар ара фестиваль, «Булак» деген фольклор фестиваль эм коьплеген баскалар. Ол китаплерди, «Лашынлар» деген балалар журналды кеплев мен каьр- леген, «Лезгинка», «Дагестан», «Вайнах», «Айланай» ансамбльлерине, Каракалпакиядынъ биюв ансамблине миллет кийимлер эскизлерин туьзген.

Сраждин тек кеспили суьвретши болып калмай, терек уьстинде кесип суьврет ясавшы да болган, ногай фольклорын аьруьв билген, юзден артык халк йырларын эм сазларын йыйган, бурынгы ногай биювлерин эм йырларын, саз- анъ алатларын яшавга кайтарув бойынша уьйкен куллык юриткен.

Уллы шаирдинъ яны ман язылган ятлавлары Дагестаннынъ яс шаирлерининъ йыйынтыгында, адабиат альманахта, республикалык эм район газеталар бетлеринде дуныя ярыгын коьргенлер. Оьзи тири заманында оьз иллюстрациялары ман «Ай-айданак» балалар йыйынтыгын шыгарган.

Баьрине де белгили онынъ «Албаслы» деген аьдетте болмаган повести. Алма-Ата киностудиясында сол повесть бойынша Сраждин художестволык фильм этпеге ниети бар эди, ама, оькинишке, бу исти тамамламага уьлгирмеди.

Сраждин неше кере де Астрахань еринде де болган. Суьвретши каладынъ бурынгы эм тынык орамлары ман кезбеге, Кремль мен эм табиат пан сукланмага суьетаган эди. Ол областьтинъ баьри ногай авылларында да болган, ерли тюркологлар ман досласкан. Астрахань областининъ ногай маданият аьрекетшилеринде онынъ акында энъ йылы эскеруьвлер сакланган. Баьрининъ де эсинде Сраждиннинъ, ийинине дорбасын илип, мунда келгени, халкынынъ тарихи эм маданияты акында коьзлери янып хабарлаганы. Аьлиге дейим эскериледи мунда Сраждиннинъ Астрахань консерваториясында Маргарита Хрущева ман уйгынланып озгарылган этнофольклорлык окувларында шыгып соьйлегени.

Сраждиннинъ йогары мырадлы иси аркасында астрахань, крым, кобан, дагестан ногайларынынъ биювлери кайтадан тувдылар. Олар буьгуьнде де «Айланай» патшалык ногай фольклор-этнографиялык ансамблининъ репертуарынынъ негизи боладылар.

Оннан баска болып, Сраждин Астрахань уьлке танув музейининъ куьндегилик ар- хивинде колга сийрек тиетаган, ама XX оьмирдинъ 20-30-ншы йылларында тоьмендеги Эдил ногайларынынъ яшавын ийги коьрсететаган баьри де ногаеведлерге белгили болганына етисти – олар бойынша ол бир неше иллюстрациялар аьзирлеген. А 1989-ншы йылдынъ сентябрь айында Астрахань ерининъ ногай авыллары бойынша онынъ суьйикли «Айланай» ансамблининъ концертининъ маьнеси уьйкен эди, ол сонъгы Савлайсоюзлык яшавшыларды кайтадан язув иси алдында мундагылардынъ ой-карасларына себеплигин тийгистти. 

Ногайлардынъ тувыл, савлай элимиздинъ кайгысы сол: биз яратувшылык пан каьрлевши аьдемлерге аз эс каратамыз, ама олар арамыздан кеткеннен сонъ, бек оькинемиз. Сраждинге дережели ис орынлардагылар яктан тийисли эс каратылмады. Онынъ оьз мастерскойы йок эди. Яшавынынъ ызгы йылларында Махачкалада алган эки боьлмели квартирада яратувшылык аьрекети уьшин аьллер йок эди. Мунда ога аьлейи эм кызы ман яшамага, суьвретлер ясамага эм оларды сакламага, дослары ман, ис йолдаслары ман йолыгыспага туьскен. 

Бакты мени бу аьлемет, яркын эм биревге де усамаган аьдем мен растырганына бек разыман. Суьвретши дайым да ногай оьрнеклер мен тигилген миллет кийимин кийип юрген. «Аьлиги кала бойы ман ондай кийимде кайтип юрмеге болады?» – деген соравга ол енъиллик пен яваплаган: «Неге мен уялмага керекпен, меним ата-бабаларым соьйтип юргенлер, мен оны ман оьктемсиймен!» 

Аьдем ер юзине йогарыдан берилген борышты толтырув уьшин энеди деп айтадылар. Сраждин оьз борышын толысынша толтырды деп сенимли айтаман. Ол ногай этносынынъ аьр ваькилинде миллетлик маьнелигин, оьзининъ тарих аьвелгисине суьйимди тувдырды. 

Зейинли суьвретшидинъ яшавы – ол оьз халкына йигитше куллык этуьвдинъ яркын уьлгиси. Онынъ тувган авылы, Терекли-Мектеб саниятлар мектеби онынъ атын юргистеди. Терекли-Мектебте онынъ суьвретлери, кийимлер эскизлери, китаплери, фотосуьвретлери эм баска байыр затлары сакланатаган музей туьзилген. 

Быйыл Сраждин Батыровка тек 65 яс толаяк эди, ама, уьйкен оькинишке, 1992-нши йылдынъ 12-нши апрелинде онынъ яшавы аявсыз уьзилди.

Сраждин Батыров ногай маданиятына уьйкен баасыз уьлисин коскан. Онынъ акында яркын эстелик бизим юреклерден бир де таймай, дайым яшаяк. 

Р.Шугаипов.