Ама, энъ де маьнелиси, олар бизим уьшин сонъында, соннан коьп йыллар оьткен сонъ: «Биз олардынъ, Енъуьв аьскершилерининъ, янында яшаганмыз», – деп келеектеги несиллерге айтпага бизге айлак та бек сыйлы амал бердилер. Биз соны ман оьктемли, олардынъ биреви де мутылмасын уьшин яваплы эм элимиз турган шаклы Енъуьв куьнин белгилемеге борышлы.
Меним тувган Терекли-Мектеб авылымнынъ Енъуьв орамында 20-дан артык согыс ветеранлары яшаганлар, тагы да бир неше авылдасларымыз давдынъ отлы йолларыннан кери кайтпаганлар. Бизим балалыгымыз эм яслыгымыз олардынъ, Енъуьв аьскершилерининъ, янында оьткен. Сол себептен Енъуьв байрамы бизге бек ювык эм эстеликли, баалы эм оьрметли. Тек оькинишке, сол Уллы Аталык согысынынъ катнасувшылары болган авылдасларымыздынъ биревлери акында газета бетлеринде туьрли йылларда кайбир зат язылган болса, баскалары акында аьлиге дейим бир зат та айтылмаганы бизди кайгыртпай да болмайды. Солардынъ бириси меним нагашакам Шабатыр Боран-аьжи увылы Боранов болады.
Ол муннан 108 йыл артта, 1910-ншы йылда бурынгысы Каклаш авылында тувып-оьскен. Онынъ атасы Боран-аьжи оьз заманынынъ билимли аьдеми болган: ол баьри дин аьдетлерин юритип, арабша язып та, окып та билген. Ол аьли революцияга дейим оьз кыйыны эм аягы ман 3 йыл узагы йол юрип, Меккага аьжиликке барып келген ногайлардынъ бириси эди. Соны ман бирге Боран-аьжи бурынгы ногай йыравларынынъ толгавларын да яттан билген эм оьзи де оьз яныннан йыр шыгаратаган оьнерли аьдем деп танылган. Ол кайсы ды бир авылга конак болып бара калса, хатынлар онынъ келгенин эситип: «Боран-аьжи бизге йыр шыгарып кояр, каракыяматта», – деп аьрекетлеп, ошакка шай салатаган болганлар.
Шабатыр Боран-аьжидинъ кишкей увылы эди. Яслык шагында ол Шобытлы авылындагы айтылган Бекманбет-аьпендидинъ колында дин дерислерине уьйренген. Шабатыр бу аьпендидинъ талаплы окувшыларынынъ бириси болган. Ол араб тилинде окып эм окыганын ногай тилине коьширип те билген. Оннан баскалай, ол латынь тили эм грамматикасы яктан да куьшли болган. Ол зат ога оьз заманынынъ билимли аьдеми болмага эп берген. Атасы яслай топырак болганнан себеп, Ш.Боранов Ленин атындагы колхозында, Сары-Сув авылы бойларында малшы болып ислемеге амалсыз болган. Оны эм онынъ несилининъ коьп ваькиллерин Уллы Аталык согысынынъ басында ок энъ биринши шакырув ман фронтка аькетедилер. Олардынъ дивизиясы Пенза каласында туьзилген эм мунда аьрекетлеп согыс исине уьйретип ок, давдынъ кайнаган ерине таслаганлар. Шабатыр Боран-аьжи увылы 1941-42-нши кавгадынъ энъ каты баслапкы йылларында оьз аьскер йолдаслары ман алдыга барып турган герман аьскерлерининъ алдына кагылган мык болып тоьселгенлер. Душпаннынъ совет ерлери мен аьр бир абыты ога айлак баа олтырган. Ш.Боранов «Максим» пулеметында 2-нши номер болып согыскан. Олай дегени, ол пулемет лентасын пулеметка коллары ман тегислеп йиберип турган, неге десе ол буралып келсе, пулемет атылмаган. Биринши дуныя, Граждан согысларын оьткен «Максим» Уллы Аталык согысында да душпанга яман кыргын салатаган алат болган. Соннан себеп, давда аьскер боьликлери, батальонлар эм полклар пулеметчиклерди бек сыйлаганлар.
Олар куьндиз согысып, кешелеп пулеметтынъ 1-нши номери – орыс миллетли аьскерши мен бирге ленталарды патронларга толтырганлар. Бир куьн орыс аьскерши ога: «Батыр, сен де атып уьйренмеге керексинъ», – деп пулеметтан атпага береди. Соьйтип, Ш.Боранов эндигиси пулеметтан атувшы болады эм ога баска аьскершиди 2-нши номер этип бередилер. Согыс сол йыл элимиздинъ бас каласы Москвадынъ капысына дейим еткен эди…
Бир согыс аьсеринде немецлер оларга яхшы куьйде «отты куйып турган» Ш.Борановтынъ эм онынъ баягы орыс йолдасынынъ пулеметларына карсы минометлардан атып баслайдылар. Миномет – кылыплы согыс савыты. Топлардан аткан ядралар окопларга туьспей, эрек кетип ярылатаган да болганлар. А минометтан атылган мина тувра окоп ишине дейим келмеге болган. Соьйтип, бир согыс аьсеринде Ш.Борановтынъ аякларынынъ ювыгында немецлерден ушып келген мина ярылады… Каранъа туьтин, балшык-кум, этиклердинъ иши толган кан. Аьскерши авыр яраланады. Бу согыстан сонъ оны санчастьке, соннан госпитальге эмленмеге йибередилер.
Согыстан тувган Ногай шоьллигине Ш.Боранов 1944-нши йылда госпитальлерде эмленген сонъ кайтарылган. Алдынгы аьскерши оьзининъ байыр куран китабининъ бос ерлеринде туьрли язувлар юриткен. Солардынъ бир нешевинде ол 1945-нши йылдынъ ноябрь-декабрь айларында склад куллыкшысы болып ислегенин билдиреди. Шабатыр Боран-аьжи увылы сонъында районда веттехник болып ислеп, бай ис сулыбын казанган. Ол Ленин, Карл Маркс, Сталин атындагы колхозларда, «Путь Ленина» совхозында куллык эткен. Ш.Борановты ол йылларда районда танымаган малшылар аз болгандыр. Энъ ызгы ислеген ери – Ногай орманлык хозяйствосы. Соннан 70-нши йыллардынъ басында тийисли тыншаювына шыккан. Татым аьел курып, аьлейи Айбийке мен тогыз аьвлетлерин асырап оьстирген.
Ш.Боранов согыста коьрсеткен йигитлиги уьшин «Кызыл Юлдыз» ордени, бир неше аьскершилик медальлери мен савгаланган.
Оькинишке, Ш. Борановтынъ аты эм тукымы район орталыгындагы Уллы Аталык согысында ян берген ердеслеримиздинъ обелиски янындагы согыс катнасувшыларынынъ списокларына киргистилмеген. Йок ол суьвретлер баннеринде де. Ондай тагы да хыйлы авылдасларымыздынъ атлары бир ерде де дав ортакшылары деп белгиленмеген. А олар уьйкен согыстынъ туьрли ерлеринде болып, бизим ортак Енъуьвимизге колларыннан келген уьлислерин косканлар. Бу янъылысты бизге туьзетуьв керек.
М. Ханов.
Суьвретте: Уллы Аталык согысынынъ катнасувшысы Ш.Боранов.
