Авызлама халк оьнерин йыювшы, тергевши эм баспалавшы

Оларга кардаш-тувганларыннан, авылдасларыннан, тенъ-досларыннан эм баскалардан халк авызлама яратувшылыгынынъ кайсы бир шыгармаларын язып алмага амал болады. Фольклорди йыювда эм уьйренуьвде маданият ваькиллерининъ, ана тилин баалап билуьвшилердинъ эм соны суьювшилердинъ туткан орыны бек уьйкен. Айтпага, Дагестан Республикасынынъ ат казанган маданият куллыкшысы Тагир Ажакай увылы Акманбетовтынъ (1953-нши йыл тувган) аьрекети бу ягыннан аьлемет коьрнекли мысал болады. Ол коьп йыллар узагында ногай халк авызлама яратувшылыгын йыюв, классификациялав, баспалав ман каьр шегеди. Боьтен де сонынъ алдынгы йылларда фольклоршылар маьне бермеген жанрларын, солай ок (идеологиялык тыйдажлыклардан себеп) кыскартылып яде туьзетилип баспаланган аьвелде белгили текстлердинъ вариантларын йыюв ман аьрекетин бардырады. Сондай текстлердинъ бир яркын мысалы деп алдынгы баьрине де белгили вариантларыннан коьпке баскаланатаган «Бозйигит» дестаннынъ аьлемет варианты саналады. 

Ногай районынынъ Терекли-Мектеб авылында тувып-оьскен Тагир Акманбетов буьгуьнлерде авызлама халк оьнерин йыювшылардынъ, баалавшылардынъ эм билуьвшилердинъ энъ белгили дегенлерининъ бириси болады. 

Онынъ оьнер кызыксынувларынынъ данъылы айлак та кенъ. Ол ямагат аьрекетине коьп куьшин эм заманын йибереди, яс-явкады халк маданияты ман таныстырады, сонынъ сыйын коьтереди. Илми эм баска туьрли оьнер куллыкларын язып турган студентлерге, аспирантлар-филологларга, яс журналистлерге кенъесин береди, ярдамын этеди. Ол «Шоьл тавысы» республикалык ямагат-политикалык газетасынынъ баслангыш журналист организациясынынъ секретари, коьп илми конференцияларында, семинарлар эм тоьгерек столларда ортакшылык этеди. 

Т.Акманбетов ногай язувшыларынынъ яшав эм яратувшылык йоллары, солай ок фольклоршылар эм адабиат аьрекетшилери, поэтлер эм язувшылардынъ (Г.Аджигельдиевтинъ, Кадриядынъ, С.Майлыбаевадынъ, М-А. Хановтынъ эм баскалардынъ) китаплерине рецензияларын эм ойларын язган эм баспалаган. Фольклорды уьйренуьв бойынша уьйкен куллыкты ога аьр заман да адабиат яратувшылыгы ман бирге юритпеге туьседи. Соны ман бирге ол оьзин талаплы язувшы эм драматург этип те коьрсеткен. Бу яктан боьтен де онынъ «Сынтастынъ йылувы» деген китаби ийги коьрим болады, сонынъ ишине повесть, хабарлар, балалар уьшин баснялар эм эртеги киргистилген. Бу китапке окувшылар эм критиклер йогары белгисин бергенлер, соны Ногай шоьллигининъ аьлемет энциклопедиясы деп атаганлар. Ол, солай ок айырым йыйынтык кебинде баспага «Кожа», «Шал-Кийгиз», «Туьйин», «Оьлиге суд кесуьв», «Ак явлык», «Ювыркан» деп аталган пьесаларын да аьзирлеген.

Болса да Тагир Акманбетовтынъ оьнер йолынынъ энъ де маьнели бети, бир соьзсиз де, фольклор ман, халк авызлама яратувшылыгынынъ алтын уьлгилерин йыюв, тергев, айтувлар эм такпаклар, йырлар, эртегилер эм с.б. шыгармалардынъ йыйынтыкларын туьзуьв эм баспадан шыгарув ман тар байланыслы. Оьзи йыйыстырган текстлерин, фольклор материалларынынъ обзорларын, анализлерин ол дайым да «Шоьл тавысы», «Ногай давысы» республикалык газеталарынынъ, «Тувган ерим» альманахынынъ эм баска туьрли баспа шыгармаларынынъ бетлеринде баспалап келеди.

Ногай фольклор тармагына оьлшемсиз уьйкен баалы косым деп Т.Акманбетовтынъ кирис соьзлери мен, айырым белгилевлери, комментарийлери мен ызгы йылларда баспадан шыгарган. «Алал косак», «Маьнели соьз малдан артык», «Куьмис алка», «Коьзясым нур болсын», «Коьнъил юманышы», «Туье оьркеш», «Колым яхшылыкка тийсин» деген йыйынтыкларын коьрсетпеге болады.

«Коьзясым нур болсын» эм «Коьнъил юманышы» деген бозлавлар эм сарынлар йыйналган китаплери – ногай фольклорининъ аз тергелген жанрларынынъ аьвелде баспаланмаган текстлерининъ биринши уьлгилери. Бу шыгармалардынъ баалыгы сол, буларда автор кеби, лексикасы, стили аркасы ман текстлердинъ оригиналын аявлап саклаган. 

Т.Акманбетов халктынъ оьлшемсиз баалы ян байлыкларын тергев, саклав, кайтадан яшавга киргистуьв эм арттырув аьрекети мен каьр шегеди. Онынъ китаплери яркын бояклар, терен акыл, туьз ойлар эм янъы сокпакларды ашувлар ман толы. Тувган тилинде ол шыгарган йыйынтыклар ногайлардынъ авызлама халк яратувшылыгын оьрлентуьвге сезимли косым болып саналадылар. Онынъ «Маьнели соьз малдан артык» деген китабинде эки мынъга ювык айтувлар эм такпаклар бар деп саналады.

Аьлиги заманларда Россия илмилер академиясынынъ Дагестан илми орталыгынынъ тил, адабиат, тарих институты ман «Илми» деген Москва издательствосында шыгарылатаган «Дагестан халкларынынъ фольклорынынъ эстеликлер своды» деп аталган дагестан фольклоршыларынынъ биргелес 20 томлы куллыгын белгилемеге суьемен. Мунда дагестан фольклорынынъ савлай байлыгы коьрсетилген. Бу китаптинъ баскалыгы сол: мунда миллет текстлери орыс тилине коьшируьвлери эм комментарийлери мен де бериледи. Соьйтип, окувшылар коьлеми дагестаншылардынъ халк авызлама яратувшылыгы ман таныспага боладылар. Бу китаптинъ биринши томы уьшин айванлар акында ногай эртегилерин йыюв эм тармакластырув куллыгын Тагир Акманбетов аьзирлеген. 

Фольклоршы тек Дагестанда, Сырт Кавказда тувыл, ама коьп миллетли Россияда да белгили. Онынъ ислерин оьз куллыкларында Сырт Кавказдагы аьлимлер-фольклоршылар да коьрсетедилер. Онынъ фольклор язувлары С.Батыровтынъ «Ай, Айданак» деген эм И.Капаевтинъ «Ногай мифлери» деген китаплерининъ негизлерине киргенлер. 

Т.Акманбетовтынъ куллыклары китап окувшыга тек бир аьдетли ногай маданияты ман канагатланып калмай, савлайы фольклор акында анъламын кенъейтпеге амал береди. Айырым эсти оьзине онынъ «Алал косак» деген йыйынтыгы каратады. Сога фольклоршыдынъ Ногай район яшавшыларыннан туьрли йылларда оьз колы ман язып алган ногай эртегилерининъ ийги уьлгилери киргистилген. Йыйынтыкка йогары белгисин окытувшы-филологлар бергенлер. Олар уьшин бу китап тувган тил эм орыс адабиатларынынъ дерислеринде авызлама халк яратувшылыгын уьйренгенде айлак та керекли коьмекши болады.

Тагир Акманбетов – оьлимсиз халк тил байлыкларын тергевши, йыювшы – бизди оьзимиздинъ тарих эстелигимизге кайтувга, анъ-акыл асабалыгымызды саклавга шакырады, неге десе оларсыз халк оьзи йойылады. 

Ол халк йырлары, эртегилери, мифлеринде сакланган ийгиликлер яшавга да кайтса экен деп мырат этеди. Оьзининъ тынышлык билмес куллыгы ман ол миллетимиздинъ коьримли фольклоршылары А-Х.Джанибековка, А.Сикалиевке, Д.Шихмурзаевке тенълеседи. Халк авызлама яратувшылыгын шынты юреги мен суьйип билген, ол миллетимиздинъ таза ян-коьнъил байлыкларын ялынлы энтузиазмы ман белгилеп биледи эм бизге дейим еткереди. Т.Акманбетов пан йыйналган халк авызлама яратувшылыгынынъ шыгармаларын баска халклардынъ сондай шыгармалары ман тенълестирип тергев бизге ногайлардынъ фольклор асабалыгынынъ этноспецификалык баскалыкларын ийги этип айырмага эп берер.

Т.Акманбетов миллет фольклорин узак заман эм таймастан йыюв куллыгынынъ сырагысында ногайлардынъ авызлама халк яратувшылыгынынъ баьри жанрларын эм жанр туьрлиликлерин де коьрсететаган бай фольклор материалын баспалаган. Сонынъ бир кесеги айырым йыйынтыклар кебинде баспаланган, калганы, онынъ йыйган фольклор фондынынъ хыйлысы, эндиги де баспаланмай ятады. 

Туьрли йылларда Т.Акманбетов язып йыйнаган эм аьлиги заманда баспаланган йыр материалы юзлеген уьлгилер мен эсапланады. Айлак уьйкен экспедиционлык куллыгы этилинген, сонынъ тамамында тек баспалавлар тувыл, ама оьлшемсиз баалы архив язувлары сакланган. Ол зат ортак россиялык оьлшеминде боьтен де маьнели, неге десе ногай фольклори эндиги де энъ аз тергелгенлердинъ санында кала береди.

Фольклор текстлерининъ баспадан шыкканларынынъ кайсы бириси де сюжет линиялар планында да, эм суьвретлев-белгилев алатларынынъ, мотивлерининъ арсеналында да оьз версиясын саклап калувы ман баалы. 

Т.Акманбетовтынъ йыйнаган тил байлыкларын сондай баскалыгы айырып коьрсетеди. Солар соны ман бирге ногай халкынынъ фольклор аьдетлерин саклав эм кайтадан тургызув, аьлиги дуныяда аьдетли анъ-акыл маданиятынынъ ян-коьнъил байлыкларын толы кебинде кулланув маьселесин шешуьвге каратылган. 

Фания  Кусегенова, А.Тахо-Годи атындагы педагогика Дагестан НИИ куллыкшысы, филология илмилерининъ кандидаты.

Суьвретте: Т. Акманбетов.