Кыйын аьллерде калай болмага керек

Эгер аьдем кыйын аьлге туьскен болса, ога бас деп, аьлди билуьв керек. Эгер сизге кавыфлыкты кыянатшы салып турган болса, сиз бар заманга эм аьллерге коьре, сол аьдемнинъ бойын, шаркын, шашынынъ туьслерин, коьзлерининъ туьсин, бурынынынъ, эринлерининъ, кулакларынынъ, иегининъ кебин, солай ок кийимин эсинъизде сакламага керексиз. Айлак та бек айырым белгилерин эсте сакламага тийислисиз. Айырым белгилер: ол – менълер, яралар, шаркка тесилип язувлар, кевдесиндеги кемшиликлер, соьйлев кылыгы, тавысы. Онынъ соьйлевининъ кылыклары уьйкен орынды тутады:
–  соьйлеви шугыл яде сабыр, ашык яде тылкавлыгы барлыгы;
– тавысынынъ куьшлилиги, юмсаклыгы, баскалыгы;
– соьйлевининъ хасиети – сабыр, байланыслы, байланыссыз, алгасавлы яде алгасавсыз, келиссиз, ашувлы, кызувлы.
Кылыгы яде кеби сизге шексинуьвли болып коьринген   аьдемлерден эрек турмага керек.
Сизге кавыфлык шыгатаган аьдемлерди уьш туьркимге боьлмеге  ярайды:
– психика  ягыннан йорыклы аьдемлер, кылыклары йорыклы аьлдеги аьдемлер;
– психика ягыннан йорыклы аьдемлер, эсирик яде наркотикалык эсирик аьлдеги аьдемлер;
– психикасы йорыклы тувыл аьдемлер.
Бу аьдемлер баьриси де – бек кавыфлы аьдемлер. Наркоманда сиз ийне урувлардынъ ызларын эм коьзлерининъ астында сисиклерди коьрерсиз. Эгер ога тагы да наркотик керегетаган болса, ол соны табар уьшин не зат этпеге де болады, эм сол зат уьшин ол бек кавыфлы.
Бирерлерде сиз бен хабарласып турган аьдемнинъ басы дурыс  болмаска да ярайды.Ондайлар ман бир кепте, ашувсыз, юмсак соьйлемеге тийисли.
Орамда эм баска ямагат ерлерде оьзин калай юритпеге кереги акында балаларга анълатынъыз. Ата-аналар балаларды кыйынлы аьллерде оьзин кайтип юритпеге керегин уьйретпеге тийислилер.Сизинъ баланъыз ойнамага  орамга  ялгыз шыкпасын. Бир неше аьдемнен туьзилген туьрким калай болганда да кыянатшыды иймендирер, сонынъ уьшин де бала тенълери мен бирге ойнасын. Солай ок сизинъ баланъыз кешки мезгилде де ялгыз шыкпасын орамга. Туьнги заман акында законды аьли де бирев де тайдырмаган. Тагы да бир кере эсинъизге саламыз: кешки 22 саьаттен алып эртенги 6 саьатке дейим балалар ямагат ерде ясуьйкенсиз юрмеге керек тувыллар.
Балаларды таныс тувыл аьдемлер мен соьйлемеске уьйретинъиз. Пис аьдемнинъ фантазиясы шет-кырыйсыз болады, эм ол кайдай сак балады да оьзининъ  кызыклы хабарлары ман, болмаган таварыхлары ман аьвликтирмеге болады. Сондай юмсак эм ийги акайга бала кайтип карсы болсын? Биз бир-биримизди таныйтаган ерде яшаймыз, ама сизинъ баланъыз, баска авылларда яде калаларда яшайтаган ювыкларынъызга конакка бармага боладылар – онда олар биревди де танымайдылар.
Балаларда эс карататаган кийимлер, баалы  ыспайлыклар, аьлиги заманнынъ ийги деген телефонлары болмасын. Сол баалы затлар балага окувын ийгилендирмеге ярдам этпеек, ама кыянатшыдынъ эсин каратаяк. Бала лифтке танымайтаган эр киси мен ялгыз  кирмесин, тагы да эки-уьш аьдем келгенин карасын. 
Балаларды кыйын аьлге туьскенде куьшли кышкырып, коьмекке шакырып уьйретпеге тийисли (ондай аьлди Алла да бермесин).
Эгер сизинъ уьйлердинъ касында тетейлер олтыргышта олтыратаган болса, оларга тиленъиз балаларга карамага. Аьдетинше, ол анайлар сак боладылар, ят аьдемлерди, машиналарды эслеринде саклайдылар.
Энди кыйын аьллерде оьзинъизди кайтип юритпеге кереги акында бир неше маслагатлар:
– эгер сиз иесиз зат коьрсенъиз, ога тийменъиз. Кайдай эс каратпайтаган  затлар да – ойыншыклар, сотовый телефонлар, бос кутыклар, калай банкалар эм с.б. атылатаган алатлар ман толтырылмага болады.
Эгер пакетлерден эм кутыклардан теллер шыгып турган болса эм саьаттинъ урган сеси эситилсе, полицияга билдиринъиз.
Ерде яткан пакетлерди, кутыкларды, дорбаларды колына алмаска балаларды уьйретинъиз.

К.МУСАЕВ,
Ногай районы бойынша Россия МВД-сынынъ УУП эм ПДН  боьлигининъ ПДН туьркимининъ тамада инспекторы, полиция майоры.