Афганистан элинде эмлевши де болдым (очерк)

Альберт ТАМАКАЕВ, тарих эм ямагат билимлер бойынша йогары дережели окытувшы. 

 

Ногай халкымызда «Керек уьшин терек йык!» – деген айтув бар. Сосы айтувда айтылганын мен де, керегим уьшин оьзимнинъ яшайтаган Янъы Уренгой каласынынъ керуьв кесегининъ тоьринде орынласкан экинши поликлиникасына келип, онынъ эсиклерин аштым. Ашсам, ашайым, мени авылдасым Людмила Юсуфовна йолыкты. Коьнъили коьтерилип, ушып кеткендей болды. Саламластык, бир-биримизден савлыкларымыз эм яшавымыз акында сорастык. Соьйтип йылы соьйлеп турган заманда, кабинетке бир доктор кирип, бизим хабарымызды боьлди. Авылдасымнынъ янына ак халат кийген бир кыскаяклы янасты эм бир неше затлар акында сорастырды. Ол берилген маслагатларды да тешкирип тынълады, эм исин туьбине еткерип битиреегин де Людмилага билдирди. Мен де, аз-маз эректе иргеге таянып, орта ясындагы кыскаяклыдынъ баьленше йылдынъ ишинде ак халат кийип, медсестра болып куллык эткенин де анълап, сол эки кыскаяклы соьйлевлериннен коьп эситкен затларыма сейирсиндим. 

Коьп йыллар бир неше мынълаган аьдемлерди эки коллары ман эмлеп, бар усталыгын аьр бирисине Людмила Баймурзова салады. Сосындай болып, бир-эки такыйкадынъ ишинде, баьленше берилген соравларга да яваплап, кайтип уьлгиреди экен деп те ойландым.

Бир-эки такыйкадынъ арасында сосындай аьлемет аьдем мени аьжейип сейирге калдырды.  Аьдемшилиги, йылы йолыгувы, оьз авылдасына эс этуьви, ярдамшылыгы, оьз кесписин соьйтип те аьруьв билуьви меним юрегимди кувантты. Мен оны коьп йыллар таныйман, ама сол кадер аьр бир аьдемге юмсак тешкеруьвлигин билмегенмен. Бу кыскаяклыдынъ турган каты турмысы, онынъ тап-таза, ап-ак халаты эм терен ойлыгы, уьйкен ашык коьзли аьдемди каты деп ойламага болаяк. 

Танысынъыз! Бизим касымызда аьйдик эм ярасыклы кыскаяклы – Эркин-Юрт авылынынъ яшавшысы Юсуф Баймурзовтынъ кызы Людмила. Ол сав яшавын больницаларда ислеп келген аьдем.  

 Людмиладынъ айырым нышанын бар экенин солай ок анъламадым, коьзге бир де онынъ яшав сырлары илинмедилер, ама сосы аьдемнинъ коьз келбегинде, шырайында бир аьлемет айтылмаган сырлары ясырынып, аьр бир соьзининъ арасында коьплеген маьнели ойлар ман оратылганлары аз-маз белгили болады. Соны билер уьшин, мен де онынъ артыннан калмаганман. Онынъ сырларын билер уьшин, сосы кыскаяклы ман коьп кере расканман эм кенъескенде, сав яшавынынъ сырларын ашыклап айтар деп сенгенмен. Кайта-кайта йолыккан сайын сосы кыскаяклыга туьрли соравлар бергенмен, ама сырынынъ туьбине етпеге бек кыйын эди. Яс куьнлеринде, медсестрадынъ кесписин колына алган заманда, сосы кыскаяклы оьзине бир аьлемет ант бергендей коьрдим, неге десе онынъ акында коьп аьдемлер бир зат та билмейдилер. 

– Окылган китап уьндирикте шанъ басады, – деген ойды бир кере айтып озган эди ол мага. Сога коьре, ол бир де яшавы акында кыймаслары ман сырласпаган. Баьри авылдасларга ол – бир аьлемет, оьзи айтып озгандай, окылмаган китап. Аьр бир аьдем авылда оны ман соьйлеспеге бек кызыксынадылар, онынъ ишки дуныясын билмеге шалысадылар, ама Людмила бек тартыншак аьдем. Баьри затларды коьргени мен, ислеген куллыгы акында, каты авырувлардан куткарувлар акында, ол бир де ашык этип хабарласкан аьдем тувыл. 

Людмиладынъ айтувына коьре, атасынынъ анасы, йиени дуныяга энгенде, Людмилага, оьзининъ замансыз кашкыншылыкта оьлип калган суьер кызынынъ атын Медий деп айтып турган. Эркин-Юрт авылында да Юсуфтынъ кызы Людмилага коьплери Медий деп айтадылар, сосы ат кыскаяклыга аьесиннен савга болып калды. Авылшылар да сосы кыскаяклыды суьйип эм сосы атка уьйренип те калдылар. 

«Халктынъ коьзи сокыр тувыл!» – деп айткандай бизим халкымызда, ондай аьдемлердинъ бу дуныяда оьрметлери де баска. 

Коьп йыллар узаклыгында Эркин-Юрт авылына Ораклы патшадынъ аты берилген эди. Сол шаклы заманнан алып сосы кыскаяклыдынъ ата-бабалары авылда туьрли ислер мен аьрекет этип келгенлер. Ясуьйкенлердинъ айтувларына коьре, тукымынъда орынласкан куллыксуьер кылык бир куьннинъ ишинде йойылмайды. Айтувымыз, онынъ куллыксуьерлиги, тешкеруьвли кылыгы, билген билимин усташа кулланувы – ата-бабаларындай болып, болган тукымды сукландырып билген аьдем. Ол босына тувыл.

Эректен алып карасак, онынъ атасы Баймурзов Исмаилдынъ улы Юсуф, сав яшавын колхоз эм совхоз бойынша аьрекетлеп келген. Куллыктынъ сыйын билген аьдем. Анасы Мхце Исадынъ кызы Фатима да, оьз яшавында бир де тынышына олтырмаган. Аьел туьзгеннен сонъ, коьп балалы болган саялы, яшавына авыр болган. Людмила дуныяга энгенде, анасына Фатимага ян досы: «Ал аьше, энди бир колынъды коьтергендей аьдеминъ бар!» – деди. Ама Фатимадынъ юреги тынышлык таппады. Калай болса да, кызын коршаламага да амал таппады, аьелде коьп бала болганлай, биринши кызалактынъ мойынына коьп борышлар тагылдылар. Ызанда куьн узагы куллык эткен анасы келгенше, Людмила оьз бебелерине карап, асырап турган. Сосы кызалактынъ колыннан келмейтаган зат йок эди. Баьри авыр уьй куллыклары онынъ мойынында эди. Авыл мектебинде окыган йылларында, нешаклы кыйын болса да, ол бир де йылавын коьрсетпеген, берилген борышларын заманы ман толтырып турган окувшы  болган. 

Йыллар карап турмадылар. Кызалак аяк уьстине турды. Авылда орынласкан сегиз класслы мектебти бир мынъ тогыз юз етпис биринши йылда окып кутылды. Айтувлы окытувшылардынъ берилген билимин шайытлап, олардынъ маслагатларын кулакларына асты. Яшавдынъ йолы, ойлы-кырлы экенин анълады. Колына бир кайдай да болсын, кеспиди алув мырат пан, ол Черкесск каласына окымага бармага аьзирленди. Туьрли кеспилердинъ ишинде Людмиладынъ юрегининъ туьбине медсестрадынъ кесписи ярады.

Ким биледи, аьеси, анасы яде бебелери мен синълиси сосы кызга сыркавсызланып коьрсеттилер ме, яде юрегининъ ашыклыгы ма, аьр заман тез огына кимге болса да ярдамга асыгыслыгы ма, сосы кыскаяклыдынъ кыз заманында басына бир аьлемет ой аькеледи. Людмила сосы мырадлары акында атасы ман кенъеседи. Атасы кызын тынълап, кызынынъ басына салган уьмитлерин макул коьреди. Ол Черкесск каласында орынласкан медициналык училищесине окымага туьседи, медсестралар боьлигин сайлайды. Бир де арт карамаган кызалактынъ колына алган кесписи ога ярайды, эм ол бар куьшин кызганмай, окувына каратады. 

Сосы окув училищесинде аьр бир дерислери Людмилага тап бир баска дуныядан келген коьринислердей коьринип турдылар. Коьплеген затларга ол мунда уьйренди. Кыйын болган заманы да болды. Айтылган затты бир де мутпаска шалысып, уьйине кайтса да, оны кайта-кайта тергеп окып, билимлерин оьстирип турмага шалысты. 

Уьш йылдынъ бойы Юсуфтынъ кызы Людмила Черкесск каласында медсестра кесписининъ сырларынынъ туьбине шыкпага шалысты, алдыга салынган мыратларын колына каты ыслап турды. Яс куьнлеринде бир де арув-талувды билмеди ол. Яс кыз аьдемлердинъ авырганын, кыйналганын бир де коьтере алмады. Калай болса да, тез болып сосы аьдемлерге ол оьз ярдамын келтирмеге шалыскан. 

Бир мынъ тогыз юз етпис доьртинши йылда Людмила окувын кутылады. Аьдетинше, сол йыллардагы Совет Союзынынъ дережесине коьре, оны Адыге-Хабль район больницасына авырыган аьдемлерге медсестра болып ислемеге йибередилер. Янъы окып кутылып келген яс аьдемди биринши кере, район больницасынынъ басшысы Заудин Дагазович Хунов йолыгады. Биринши куьнлерден алып, кызалакты уста медсестралардынъ бирисине – Нина Кумратовага етекшилик этпеге Людмилады тапшырадылар.

– Яс куьнлеримде, больницага янъы ислемеге келгенимде, мага коьплеген сырларды ашыклап, оьз ярдамын берип, уста кыскаяклы – Нина Кумратова уьйретип турды, – деп косты сол хатын. 

 Район больницасында коьп йыллар куллык эттим, сосы йыллар меним окыган кеспим бойынша бек аьлемет практикалык сулыплыгымды оьстирди. Коьп туьрли затларга уьйрендим. Аьр бир сырды Нина-аьптей мага  эттирип уьйретти. «Коьз коркак, кол баьтир!» – дегенше, аз-маздан туьрли затларга уьйренип калдым. Аьр заттынъ да сыры бар экенин барган сайын анълайсынъ. Окувды эм теорияды билгенинъ – ол ийги зат, ама практикалык ис ол баска зат. Кол усталыгынъды сулыпландырасынъ, аьр бир эмлевлердинъ де заманы ман тешкеруьвли экенин де басынъда саклайсынъ. Медсестрадынъ  исинде бир де мутув деген зат болмайды» – деп бардырды бизи мен хабарын Людмила Баймурзова.

Уста кыскаяклыды Черкесск калада орынласкан Карашай-Шеркеш областининъ больницасына хирургия боьлигине куллыкка шакырадылар. Коьп йыллардынъ ишинде Юсуфтынъ кызы Людмила сосы областьтинъ орталыгында орынласкан больницаларында медсестра болып аьрекет этеди. Барганнан- барган сайын ол оьзининъ усталыгын да оьстиреди, коллары да сулыплы боладылар. 

Оьз исинде бу сулыплы кыскаяклы янъылыслар йибермеске шалысады. Ол ординатор боьлигинде врачлардынъ токтасларын тешкерип тынълайды, берилген буйрыкларды ийги толтырады, заман-заманы ман авырыганларга дарманларын урады. Хирургиялык боьлигининъ басшысынынъ айтувына коьре, кызалактынъ шалысып, усташа эм заман-заманы ман, авырыган аьдемлерди эмлев – оьз пайдаларын аькелдилер, коьп аьдемлер бу хатыннынъ колыннан эмлендилер. Сога коьре, областьтинъ ортасында орынласкан больницадагы аьр бир боьликлердинъ ислевлерин эм олардынъ тамамларын тергеп караганда, хирургия боьлиги аьдемлерди авырувлардан куткарувында эм олардынъ ден савлыкларын демевлендируьв бойынша, биринши орынга шыгады деп ойлайман. 

– Алдыдагы орынга талап эткен, аьлемет куллыксуьер кызалак оьзининъ номай куьши мен етеди! – деп белгилеген эди онынъ басшысы Нина Кумратова.

Барган сайын, ислеген ерлеринде, сосы кыскаяклыды энъ де яваплы ислерге салып турадылар. Соьйткенде, оны областьтинъ онкология боьлигине куллыкка шакырадылар. Людмила Юсуфовна сол саьат ок кайдай яваплы иске оны шакырганларын анълайды. 

Карашай-Шеркеш областининъ онкологиялык диспансер боьликлерининъ бас етекшиси – уста врач хирург-онколог Кенчук Салпагаровтынъ улы Рамазан оны хош коьрип алады. Биринши куьннен алып онынъ ислеек куллыгынынъ авырлыгын анълатады, Людмиладынъ толтыраяк борышлары ман да таныстырады.  Людмила Юсуфовна сол ок авыр эм яваплы иске де барганнан-барган сайын коьмиледи. Авыр кепте авырыган аьдемлерден коьплеген сыйлы эм разы соьзлерин эситкен кыскаяклы, бу яшавдагы орынын анълайды эм онынъ юрегининъ туьбинде бир аьлемет сезимлер тувадылар. Ол аьр бир аьдемге оьзининъ кереклигин анълайды. Аьр аьдемнинъ яшавы уьшин юреги телезип, эткен куллыгын сахыйлендиреди. 

1987-нши йылда Баймурзовады Черкесск каласынынъ шетинде орынласкан «Солнечный» деген санаторий-профилакториясына куллыкка шакырадылар. Сосы медициналык учреждениесинде Людмила Баймурзова 2003-нши йылга дейим бас медсестралардынъ бириси болып ислейди. Сый да – сыйлыга дегенше, онынъ коьплеген йыллык медсестралык ислери босына кетпедилер, замандасларымыз сосы кыскаяклыга разылыкларын бу куьнге дейим де билдиредилер.  

– Авыр аьлдеги аьдемлер аз-маздан йигерленип басласалар, меним де коьнъилим коьтериледи. Тагы да бек канымды-янымды берип сосы аьдемге, баьри билимимди эм куьшимди салмага шалысаман! – дейди бизге медсестра Людмила Юсуфовна. 

– Коькте бир Кудайым Алла, тоьменде сулыплы врачлар. А мени Алла Таала сынавга сосы куллыкка  сайлаган, эм мен оьзимнинъ бактымды сосы ис пен байланыстырдым, сол затка бир куьн де оькинмегенмен. Эгер, колымнан келетаган болса, мен аьр куьн оьлим аьлдеги аьдемлерди яшавдынъ ярасык толкынына кайтармага талап этип, баска баьри ойларымды эсиме алмай турдым. Сосындай кызыклы эм бек яваплы меним исим – деди бизге сосы кыскаяклы, эм ол анъламлы. Яшавында баьри врачлар эм медсестралар оьзлерининъ ислеринде аз зат коьредилер ме эм шегедилер ме? Куьннен куьнге, яшавда йолыктыратаган затлар аьдемди катырадылар, яшавга баскаша каратадылар.

– Яшавынъызды бир де туьрлендирмеге ойламагансыз ба? – деп сорайман мен Людмила Юсуфовнадан.

– Йок, бир де ойыма баска кеспи алайым деп келмеген. Яс куьнлеримде: «Ах сени, прокурор болсам экен!» – деген эдим, ама сосы медсестрадынъ куллыгы бек юрегиме ятты. Кыймасларым коркып: «Сен прокурор болсанъ, бизим куллыгымыз соьнди!» – деген эдилер мага куьлип. Бек туврашыл аьдеммен, мен аькиссизликти суьймеймен, – деп ол бизге куьлемсиреп косады.

Аьдемнинъ турган турмысы аьр заманда да онынъ кылыгын шайытлайды. Элбетте, Людмила Юсуфовнадынъ сосындай аьдем экенине соьз йок. Ол – яс куьниннен алып ногай халктынъ туьрли аьлемет аьдетлерин тутып келген аьдем. Боьтен де сав яшавынынъ бойында ясуьйкенлерди сыйлав – онынъ бас деген ойы. «Ясуьйкенлерди сыйламаган аьеллерде бир де наьсип болмас!» –деди ол, теренъ ойланып. 

Хабарласканда, Людмила сырлары ман боьлисти: «Меним атам, орамга шыксанъ, от яганъды мутпа, ата-ананъды эске сал», – деген тербия бергенлери мутылмаяк. Айткан соьзинънен, турган турмысынънан халкынъ да сага эс этееклер, – деп айтатаган эди мага меним заваллы атам. Тербиялык – аьдемнинъ бас муьйизи деген эди, деп эскереди бизге Людмила. 

– «Кене болса да, яшавынъызда кайдай да болсын, бир туьрленислер болды ма? – деп сорайман мен авылдасымнан. 

– Аьше, мутылмаяк туьрленислер болдылар! – деди бизге ол.

«Оьзим десем де, медсестра болып ислеген йылларымда тазалыкты бек тешкерип турган аьдеммен. Больницада ислеген йылларымда боьтен де, аяк кийимлерим мен алысып, олардынъ тазалыгын тешкерип турганман. Сосы кешелерде ислеп уьйге кайтканымда, бир аьлемет туьслер мага энгенине бек сейирсиндим: 

– «Кайтип бир, кара аяк кийимлеримди ярастыраман, бояклар да ягаман, йылтыратып та суьртемен, ама кайда салаягымды билмеймен — эртенъликте турганымда сейирим калды, юрегимде бир аьлемет сезимлер болды. Аяк кийимлердинъ тазалыгы ол – алыс йол шыгаягым экенин анъладым, ама сосы затка бир де эс этпедим. 
Бир неше куьннен сонъ, военкоматта ислеген кыймасым ман йолыктым. Ол мага: «Яшавынъды туьрлендир, аьлиги вакытта баьленше шет эллерде ислемеге путевкалар бар», – деп анълатты.  Мен де, ким биледи, яшавымда бир аьлеметлерди коьрермен деп, областимизде орынласкан военкоматтынъ етекшисине кагыт яздым. Баска эллерде ислеп оьзимнинъ болмаягымды  билдирдим. Оьзим ше, контрактлар туьзип, Польшага, Румынияга яде Болгарияга барып ислеп келсем, ийги болар деп ойланган эдим. Шет эллерде куллыкка барарман деп бир де меним эсиме де келмеген. Военкоматта ислеген меним кыймасым калада расканлай, аьризеди яздырмай йибермеди», – дейди Людмила мага. 
–  «Бир неше куьннинъ бойында юрегим сыгылып, бир колайсыз болдым, не зат уьшин экенин анъламадым, кеше-куьндиз тынышлык таппадым, бир аьлемет сезимлер мени кыйнап турдылар», – деп косады бизге Юсуфтынъ кызы. 
– Коьп кетпей, баьленше кагытлар туьзилдилер, Ставрополь каласында олар тешкеруьвли каралдылар. Ставрополь каласынынъ военкомат орталыгында комиссия туьзилип, баьри тыс шет эллерде аьрекетлевге аьризе язганларды тергедилер, коьп аьдемлер сырасыннан йырма аьдемди сайладылар. Солардынъ ишинде мен де болдым. Бизге уьш куьннинъ ишинде аьзир болмага керегине буйрык эттилер. Уьш куьннен сонъ, баьримизди де автобусларга тиеп, аэропортка аькелдилер. Сонъ биз Ставропольден Москвага уштык. Мунда келгенде, бизге Ташкент каласына ушпага буйрык берилди. Сол заманда мен Афганистан  элине барувымды анъладым. 
Элимиздинъ ишиндеги тынышлы яшав бизди наьсипли аьдемлердинъ бириси этип турганын бир де анъламай яшаган экенмиз! Дуныямыздынъ ян-ягында, туьрли эллерде болатаган баьленше казабалык акында бир де мен билмегенмен, – деди кыскаяклы бизге.
– Алыста калган Афганистан кавгасынынъ кайдай да бир давыслары аьлиге дейим эситиле ме? – деп сорайман Людмиладан.
– Элбетте, баьленше мынъ аьеллердинъ юреклериндеги ярасы аьли де битпеген. Сейиринъиз калаяк болар, сол баьри аьдем санлар аьлиги заманга дейим ойымнан кетпейдилер эм кетеек те тувыл, аьр бир сан басымда, муталмайман, аьр заман эске келген сайын, юрегим сызлайды. 
Биз билмегени уьшин, 1979-ншы  йылдынъ декабрь айына дейим Афганистан элининъ Демократиялык партиясынынъ басшылары коьп кере Совет Союзынынъ басшыларына, Совет аьскерлердинъ демевлев уьшин тилек салып турдылар, ама сол заманларда Совет Союзынынъ элшилери коьпке дейим сол тилекке кулак аспай турган эдилер. Сонъында,  Афганистан эли мен аьскерлер аркалы айкасув бойынша келисуьвлерге кол бастылар. Афганистан элининъ ишинде апрель айында басланган туьрленислер, элининъ тынышлыгын бузып, халкты эки якка боьлиндирди, онынъ гражданларынынъ арасында революциялык туьрленислер басланганын билдирдилер. Сол революциялык туьрленислер, 1979-ншы йылдынъ сонъында гражданлар арасында уьйкен кавгага шакырдылар. Совет Союзынынъ басшылары сол вакытта оьз аьскерлерин сосы кыралга киргистип,  Афган халкынынъ демократиялык партиясына оьз демевлерин этеек болып эм элимиздинъ кубыла бетиндеги эллер арасында татымлыкты туьзеек болдылар, ама душпанлар Афганистан халкынынъ коьп мырсатларын буздылар. Сонынъ уьшин Совет Союзынынъ басшылары алты юз мынъга ювык аьскершилерди онда йибердилер. Бизим яслар Афган элинде душпанлар ман согысып басладылар. Элбетте, кавга кимди аяйды? Баьленше бизим элимиздинъ йигит элшилериннен кан-тоьгис кавгадынъ отында 13 мынънан артык оьлдилер эм Афган элинде 4 генерал, 806 аьскерши-офицерлери, Совет Аьскерининъ 413 гражданлык ислевшилери, 13 мынъга ювык аьскершилери эм сержантлардынъ янлары калдылар. 70 мынъга ювык яралы эм контузиялы, 6,5 мынъ ярым аьдем сакат аьлде сосы кавгадан сонъ калдылар!» – деп, тек туьнегуьнлерде коьрингендей болып, эсине салады Людмила Баймурзова. Неге десенъ, сосы кыскаяклы Афган кавгасынынъ зарарларын, авыр аьлде болган аьскершилерди коьзи мен коьрген. Ташкент каласыннан Людмилады Кабул каласына йибергенлер,  Шиндент каласынынъ янында орынласкан аьскер госпиталинде де медсестра болып аьрекетлеген. 
– Биринши куьн госпитальге келгени мен, бизди онынъ бас аьскер-врачы йолыкты эм сол саьат, аьлимиз кыйын экенин анълатып, госпитальдинъ каралдысыннан шыкпаска буйрык берди. Тоьгерек якты душпан бийлегени анъламлы эди, – деп эскереди бизге медсестра. 
– Сосындай кавыфлы аьлде ислемеге амал кайдан таптынъыз? – деп сорайман  медсестрадан. Афганистанда куьн сайын куллыкларымыз толы  эди. Авырыганлардынъ ден савлыкларын эм оларды эмлев – биринши орында болып турган. Соьйткенде, куьнлеримиз кайтип кеткенин де анъламай турдык. Бирерде, куллыгынъа коьмилсенъ, тоьгерек якта болатаган затлар басынъа да кирмейди экен, – деп аьжейип-сейирге калады Людмила.
Мен оьзимди бек тешкеруьвли аьдем деп санайман эм аьдемди сынап та билемен. Сосы кыскаяклыдынъ бетинде бир де туьрленислер энмедилер. Хабарымызды бардырган сайын ол оьзин тынышлык кепте эм сахый кыскаяклылардынъ бириси экенин билдирди. Хабарына коьре бир де, шет элдинъ тоьринде орынласкан госпиталинде ислеп, ян-яктан душпанлардынъ ызгыткан ерлеринде, яс элшилеримиздинъ согыстан сонъ оьлим аьлде госпитальге аькелингенлер болса да, оьзин каты кепте, юрегин де катырып ыслап билген аьдем Людмила. Кайтип сейиринъ калмасын сосы йигит кыскаяклыдынъ кылыгына – деп мен де сейирсинемен.
– Афганистан элимиздинъ атын эситкени мен, сав кевдемиздинъ бойынша, туьрли курт-кумырска йыбырдагандай болады, неге десенъ онда белгили болган затлар, баьленше ердеслеримиздинъ эм ювыкларымыздынъ оьлимлери мен байланыслы.
– Сиз сосы элди кайдай коьзинъиз бен коьрдинъиз?» – деп тагы да бир соравды каратаман мен Юсуфтынъ кызына.
– Аьше, сосындай затларды эситип, юреклеримиз калтырайды, ама Афганистан элиндеги госпитальде ислеген куьнлеримде мен тагы да бир туьрли практикалык билимлеримди оьстирдим. Аьскерши врачларынынъ аьдемлерди эмлев методикалары баскаша кепленеди. Туврасын айтсанъ, аьскерлерди эмлевде бек уста врачлар янъы эмлев йосыкларды кулланадылар деп айтпага болады.  Эм меним бактым, мени сосындай затлар ман да таныстырды. Госпитальдинъ бас врачы аьскер медицинадынъ майоры бек уста аьдем эди. Афганистанда ислеген йылларымда меним эсимнен бир де авылымнынъ авасы, Кобан сувынынъ ийиси, ясыл шувак коьгоьленлер, ярасыклы тереклер, эртенъликтеги куьнтуварда кызарып тувган куьн эм кешки салкынлык, ярасыклы азбарымнынъ тоьгерек ягы, аьр бир кеше туьсиме энип турдылар, неге десе Афганистанда тоьгерек як кызарган кумлык, 50 градуслык иссилик, куьн саьвлелери мен баьри оьсимликлерди яндырган, ол аз болса, кавгада оьзининъ зарарын да авага тийдирген. Шиндандагы госпитальдинъ тоьгерегин Совет аьскерлери коршалап турганлар, онынъ каралдысында орынласкан коьплеген гостиница-модульлери тизилген эдилер. Сав аьскер-каласындай болып куралган эди бизим яшар-боьлмелеримиз. Уьш йылдынъ ишинде Совет Союзыннан келген врачлар эм медсестралар афганшыларды да туьрли авырувлардан саклап турдылар. Куьннинъ узагында онлаган афганшы картлар, кыскаяклылар, балалар госпитальге оьзлерининъ сыркавларын эмлевге тилек салатаган эдилер, эм бизим врачлар бир аьдемди де карамай йибермегенлер. Туьрли маразлардан оларды куткарып турдык. Ол бизим аьскершилерди санамай, – деп косады бизге Людмила Юсуфовна.
– Афган элинде ислеген йылларынъызда сизинъ яшавынъызда кайдай болса да бир аьлеметлер болды ма? – деп сорайман мен Афганда ислеген медсестрадан.
– Дуныя аьлеметлерсиз тувыл экен! – деди ол мага эм оьз хабарын бардырды: Бир куьнлердинъ бирисинде мен авылдагы авылдасымнан хат келди. Ол мага тилек салды: «Кулынъ, курманынъ болайым»! – деп баслаган эди ол, мага хатын язып. Сейирим калды сол затка. Кайдан меним Афган элинде ислегенимди билген экен деп, юрегим тыныш таппады. Ол мага тилеп языпты: «Балам, сосы алыс элинде улым аьскерлигин бардырады. Колынънан келгенинъди эт, баламды каза-баьлесиннен, яман аьдемлерден, душпаннынъ кир колларыннан сакла! Тилеймен!» – деп язган эди ол мага. Коьп кешелер уйкламай шыктым. Сосы уьйкен эм кенъ элдинъ тоьслерининъ кайсы муьйисинде,  кайсы таслардынъ арасында кыстырылып душпанлар ман согысады экен авылдасым деп ойланатаган эдим Бир куьн кешки вакытта, каты согыслардан кайткан аьскерлер госпитальдинъ каралдысында тизилистилер. Командирлери санаспага буйрык берди. Аьскершилер оьзлерининъ атларын эм тукымларын кышкырып айтып баслаганда, меним кулагыма авылдасымнынъ аты ман тукымы эситилди. Бир аьлемет болып, атасынынъ тилеклери алдыма туьстилер, колларым калтырап, коьзясларым агып, авылдасымды эректен коьзледим. Бир кесек заманнан сонъ, госпитальдинъ басшысыннан тилеп, авылдасым ман йолыктым. Эки йыл бойынша Алла Тааладан сосы ногай йигит яс аман-эсен авылына кайтсын деп тилеп турдым. Алла Таала тилеклеримди эситти. Авылдасым аьскерлигин толтырып, авылга кайтты. Сол суьйиништен ата-анасынынъ куванышлары койынларына сыймаган деп хабарлайды бизге медсестра Баймурзова.
Юрегининъ туьби босалып, алыс Афганистанда ялгыз калады Юсуфтынъ кызы Людмила. Тувган авылын, атасын, анасын, баьри кардаш кавымын сагынады ол Афганистанда. Госпитальдинъ ишин тыныклык бийлеген заманда, онынъ басын коьп туьрли ойлар бийлейдилер. Куллыгынынъ авырлыгын да анълайды, авыр яраланып аькелингенлерди коьрсе, яс ясларды аяйды, кайтип олардынъ сызлавларына ярдам этеегин де ойланады, сонда коьнъилининъ коьмекейи тоьмен туьсетаган эди, ама тез болып, эске оьзининъ медсестра экенин салып акылын йыйып, колларын катырып, иске коьмилетаган эди ол. Соьйткенде, онынъ уьш йыллыкка барган куллыклары уьйкен маьнели болып озадылар сосы кыскаяклыга. 
– Авылга кайткан заманда, Афганистанда мен тап бир кавыфлы туьслердинъ бирисинде яшагандай болып турган экенмен – дейди бизге Людмила Юсуфовна.
– Аьлиги куьнлеринъде Афганистан эсинъе туьсе ме? –  деп сорайман.
– Элбетте, эсимнен кетпейдилер уьйилген кумлы тоьбелер, куьннинъ иссилиги, авылдасым ман йолыгысувым, атасынынъ юректи авырткан хаты, – деп эскереди, коьзясланып, коьп каза шеккен баьтир медсестрамыз.
Кыскаяклыдынъ коьнъили тоьмен туьсип, амалсыздан яшав бойында коьрген амалларына кыйналып, эсине алады Людмила Юсуфовна. Сосы кыскаяклыдынъ коьнъилин коьрип, аз-маз тынышсызландым, неге десе айлак юректи авырткан затлар акында хабарлайды ол. Сосы кыскаяклы кайдай кыйын эм авыр яшав йолын оьткенин анълайман. Онынъ яшавы аьр биримизге коьримли яшав тарихи, бизди юреклендиреди, уьлги болып халкымызга, ислеген исимизди, элшилеримизди суьйдируьвге эм сыйлатувга уьйретеди.
2003-нши йылдынъ навруз айында ол элимиздинъ  Тюмень областининъ сырт тоьринде орынласкан Ямало-Ненецк автоном округынынъ Янъы Уренгой каласына коьшеди. Сосы каласынынъ керуьв тоьрининъ орталыгында орынласкан экинши поликлиникасында офтольмология боьлигинде медсестра болып аьрекетлейди. Буьгуьнги куьнде каламыздынъ профильли больницасында айтувлы офтольмолог-врачлары Мальгина Евгения Анатольевна эм Бозе Роман Олегович пен калашылардынъ коьзлерин савландырув ман каьрлейди. Хабарымыздынъ басында айтып озганымыздай, Людмила оьз сулыплыгын яс-явкадынъ практикалык билимлерин оьстируьв мен де каьрлейди. Людмила Юсуфовна Баймурзова каладынъ Афган кавгасынынъ Ветеранлар советине киреди. Ол коьп орденлердинъ эм медальлердинъ кавалери, Янъы Уренгойда да сыйлы аьдемлердинъ бириси.
Кенъесип олтырганымызда, касымыздагы шкафтынъ ишинде онынъ уьстине кийген кийимин коьзлеймиз. Людмила Юсуфовнадынъ кийими уьстинде туьрли орденлер эм медальлер толып илингенлер. Сосы кыскаяклыдан онынъ етимислери, орденлер мен медальлердинъ берилуви акында сорамага бир де  йигерим бармады. Ама коьп кетпей, элимиздинъ Уллы Енъуьв байрамымызда 9-ншы курал айында баьри ветеранлары каламыздынъ орталыгынынъ тоьринде сыйлы аьдемлердинъ ишинде оны коьргенде, бек суьйингенмен. Куьннинъ йылтыраган саьвлелери Людмиладынъ омыравындагы баьленше орденлерди эм медальлерди йылтыратты. 
Сосы кыскаялы ман бу Уллы Енъуьв байрамымында йолыкпага керекпен деп оьзиме мырат салдым. Коьп кетпей, Янъы Уренгой каласынынъ орталыгында 9-ншы курал айынынъ Уллы Енъуьв байрамы ман оны кутладым эм йолыгып хабарластым. 
– Уллы Енъуьв байрамында сизинъ юрегинъизди кайдай сезимлер бийлейдилер? –  деп сорайман. 
– Коьнъилим коьтеринъки, элимиздинъ куьши оьседи, халклар арасында белгили орынды тутады, оны ман санасадылар! Ветеранлардынъ аьллерин эм коьнъиллерин тек сол затлардан оьткен аьдем анълайды. Айтувым босына тувыл, ветеранлардай болып, олардынъ ясын тутып келгенмен, – деди ол бизге.  
– Яс-явкалар ман исинъиз бойынша айкасып келесинъиз. Кайдай да бир юрегинъиздинъ туьбинде йыйылган ойлар ман боьлиспеге боласыз ба? – деп сорадым. 
– Ойларым бек коьп, ама бир тилеклеримнинъ барын айтайым. Аьлиги яшав авыр тувыл, ол бизим заманымызга коьре, нешаклыга да енъил. Яс-явкага тилегим: «Ата-аналарын сыйлап, ясуьйкенлерди де мутпай, алдыга бармага шалысып, бар канларын-янларын, сулыпларын, билимлерин оьстируьвге каратсалар, ийги болаяк эди. Элимиздинъ ямагатынынъ ишинде яс оьспирлерден бек коьп куьшти куьтеди. Айтувым босына тувыл, кайдай кепте ногай халкты янымыздагы халкларга коьрсетсек, сондай сыйга тийисли болаякпыз. Ногайдынъ атын тек ийги етимислер мен коршаламага керек деп билемен. Халкымыздынъ ишинде бек коьп окымыслы, бажарымлы яс-явкалар бар, олардынъ етимислери акында эситип оьктемсиймиз, ама тарихимизди тийиссиз затларга айландырып, ногайдынъ атын, оькинишке, баска кепте белгилейдилер. Элбетте, юрегимиз сондай затларга да сызлайды. Он доьрт йылдынъ ишинде бу калада яшайтаган коьплеген яс-явкаларды коьрип келеятырман, элимиздинъ ян-ягындагы окувларын кызыл дипломларга кутарып, ясларымыз аьлиги куьнде коьп етимисли, йогары организацияларда  ийги ислейдилер эм ногайдынъ атын айттырып, бизди оьктемситип келедилер. Медицина тармагында етимисли ислейтаганларды айтып озайым: Есенеев Феликстинъ кызы – Аида, Тюмень каласынынъ университетининъ офтольмолог кесписин алган, авылдасым Алиев Мураттынъ кызы Кулизар Катаганова, Москва каласынынъ университетин кутарып, врач-терапевт кесписин алып келди, аьлиги заманда олар бизим поликлиникада ислейдилер. Иним Калмырзадынъ кызы Фатима Баймурзова да Янъы Уренгой каласында орынласкан газ табув бойынша промышленностининъ техникумында окып, экономист-бухгалтерлик кесписин алган, окувын кызыл дипломга кутарган. Сондайлар халкымнынъ ишинде шыга турадылар, оьктемимизди коькке дейим еткередилер, – деп оьктемсийди бизге Юсуфтынъ кызы Людмила. 
Ногай кыскаяклыдынъ тынышсыз ойлары барлыгын анълаймыз. Халкына, яс оьспирлердинъ алдыдагы яшавлары акында йоравы, билимлерин оьстируьв, энъ де керекли эм номай куьдиретли экенин анълап, яс аьдемлерге анълатпага шалысады, ногай халктынъ бактысы да онынъ юрегине бир де тынышлык бермейди. Тербияланувдынъ барганнан-барган сайын ногай халкынынъ аьеллеринде тербиялавлык осалланатаганы да оны тынышсызландырады. Людмила барган ерлеринде, аьеллеринде, тербияга йогары орын беруьв кереги акында айтып аьр заман озады.
«Халкымнынъ саклавшы маьлиек элшиси!»- деп айткым келеди сосы кыскаяклыга, неге десе, ол коьп йылдан бери аьр заман ярдамшы маьлиектей аьр аьдемге асыгады. Кудайым, Алла Таала ман бирге онынъ элшилери ашык юрекли кыскаяклыды мутпаслар деп ойлайман эм соны йорайман.