Тамара Дышекова ман мен аьли Ленинградта, Жданов атлы университетинде окыйтаганда таныс болганман. «Ленин йолына» кеспилик практикага келгенимде, редактор мени Тамара Борисовна ман олтыртатаган эди. Эм сол кеспилик катнасувларым босына кетпедилер. Журналист мага бизим кеспимиздинъ кереклигин, ярасыклыгын коьрсетип билди. Язатаган затларынынъ негизинде Тамара Борисовна газетадынъ баьри жанрларынынъ сырларын ашып коьрсететаган эди.
Ленинградтан кеспили журналисттинъ дипломын алып кайткан сонъ, бир неше йылларды телевидениеде куллык эттим. Тележурналист кебинде эфирге ногайдынъ коьплеген белгили аьдемлерин шакырганман. Солардынъ бириси Тамара Дышекова эди. Сол хабарласувымды бираз туьрлендирип, газетага макала кебинде бермеге суьйдим.
Карашай-Шеркеш Республикасынынъ журналистлер ямагатшылыгынынъ, шексиз де, энъ де сыйлы элшилерининъ бириси Тамара Борисовна Дышекова ман йолыгысып, сосы аьлемет кыскаяклыдынъ келбетининъ уьстинде куллык этип баслаганша, мен онынъ акында оьзимди бек аьруьв билетагандай коьретаган эдим. Йок, олай тувыл экен. Тамара Борисовна ногай журналистикасына оьз яшавынынъ 50 йылын бергени, кавгадан сонъгы авыр шагы, енъил болмаган бактысы оны аьр яктан сынаганы, сынъар бир улы 20 йылдан бери тоьсекте ятатаганы акында мен бу кыскаяклы ман соьйлескенимде билгенмен. Тагы да коьп затлар акында да биринши кере эситкенмен. Эситкен затлар, элбетте, сосы эркли, эр хасиетли, зейинли, сонъысы ман биргесине суьйдимли, яны, ишки дуныясы бай болган, енъил болмаган яшавда буьгилмеген кыскаяклыга тек сыйлавды тувдырады.
Хабарласувымызды Тамара Борисовна оьзининъ яслык шагыннан, 1958-нши йылда Черкесск педучилищесин кутылып, окытувшылык аьрекетине эткен биринши абытларыннан басламага суьйди. Алпыс йыл артта яс окытувшы Шешен-Ингуш Республикасынынъ Каршыга авылындагы кишкей школадынъ басамагыннан биринши абытын эткен. Сары кумлардынъ, адырлардынъ арасында орынласкан Каршыга авылына, эки оьгиз егилген арбада бараятырып, яс окытувшы кайдай авырлыкларга ушыраягы, тувган Карамурзай авылыннан алыста, кайдай кыйынлыкларды аткараягы акында энди де билмей эди.
– Калай авылдынъ болса, солай ок школадынъ айлак коьрнексиз, кунарсыз, коьнъилди тоьмен эткен коьрки, ясырмай айтсам, меним ойымда кайдай да оькинишли, сол юртта яшайтаганларга аявлы сезимлерди тувдырды, – деп эсине туьсиреди алыстагы йылларды Тамара Борисовна. – Тоьгерек якта – такыр, сары кум буйратлары. Бирерде эскен куьшли еллер кумнынъ миллионлаган туьйирлерин аспанга дейим коьтерип алып кетеди. Энъ де оькинишлиси, кумлы боранлар бир неше куьнлерге дейим эсип, бирерде сабырланып, бирерде тагы да куьшли эсетаган эдилер.
Яс окытувшы ислеек кишкей школа шанадынъ астындагындай эки баганага кондырылган эди. Кумлы еллер эссе, школады, тоьбесине дейим, кум каплайтаган эди. Сондай шакларда Тамара Борисовна, Ново-Щедринская станицасында орынласкан хозяйстводынъ председателине тел согып, школады кумлардынъ «есириннен» шыгарар уьшин, трактор йиберуьвди тилеген. Трактор окув меканын суьйреп, онъайлы ерге шыгарса, окытувшы дерислерди армаган бардырган.
Айлак онъайсыз телеме-тесик, ел вызылдап кирген меканнынъ тек школа деген аты болган. Бир класс боьлмеде окытувшы 1-4-нши класслардынъ балаларын окыткан. 1-3 -нши класслардынъ окувшылары биринши сыдырадагы парталарда, а 2-4-нши класслардыкы – экинши сыдырадагы парталарда олтырганлар. Яс окытувшыга, авыл балаларынынъ билим алувлары 4 классты битиргенлери мен кутылган. Окувшылар уьйлеринде калып, ата-аналарына койлар, маллар карамага ярдамласканлар.
Тамара Борисовна Дышекова авылга келгенлей, болган затларын йыйнастырып, аьвелги окытувшы, кыргыз яс, Каршыгадан тез огына кеткен. Эш те, яс окытувшы, келгенине оькинип, кери кайтып кетер деп ойланган болар кыргыз яс. Ама коьп йылларды оьзин авыстыраяк аьдем табылмаганыннан тамам уьмитин уьзген аьвелги окытувшы, янъылыскан. Тамара Борисовна – айлак эркли эм эр хасиетли аьдемлердинъ бириси эм сондай хасиетли аьдемлер тек бир кере таьвекелли адым этетаганларын, эр киси элбетте, билмеген. Сол таьвекеллик авырлыклар ман байланыслы болган болса да, яс окытувшы калган, аьдемлердинъ авыр яшав келбетлерине уьйренип баслаган.
Авыл яшавшылары онъайсызлыкка тамам уьйренгенлерин сезип: «Ах, янларым, сиз коьпке ийги, онъайлы яшавга тийислисинъиз. Уьйтип болаяк тувыл. Сизге де бир куьн тувар. Иншалла, куьресермиз ийги яшав уьшин», деп айтатаган болды окытувшы ишиннен. А школа аьрекети мен, коьплеген оьзге куллыклар ман куьн кетип, туьн келсе, яс кыз, басын ястыкка салып, коьзясларына эркинлик беретаган эди…
Яс ногай окытувшыды авыл аьдемлери суьйдилер, неге десе кыз оьз хасиети бойынша айлак бавырмалы, ашык, яркылдак, кайдай аьдем мен де келисип, ортак тил тавып билген кыскаяклы эди. Окытувшы анълап эсабын таппайтаган эди, авыр аьллерде байлыкларды болдыратаган, юмалап, айлап кой котанларда туратаган, ял алувды, тыншаювды билмей, суьт фермаларда малшылар, сыйыр савувшылар болып куллык этетаган сапатлы сув ишпеге заьр болып, асфальт тоьселген йолларда неге юрмейдилер, балаларына бирде болмаса, орта билим алдырмага не уьшин амаллары болмайтаганын. Каршыга авылынынъ тагы да коьп маьселелери ызаландыратаган эдилер яс окытувшыды.
Аьне сол маьселелер мен окытувшы Шелков районынынъ партия райкомына барды. Ярым куьнди олтырып, райкомнынъ секретарине киреялмай, авылга тегершиклери яртысына дейим кумга коьмилетаган оьгиз арба ман кешке тамам авылга кайтып, Тамара Борисовна Каршыга авылынынъ маьселелери, сонынъ санында, йылына баьленше кере кум каплаган школады трактор ман тарттырып шыгаратаганларын да мутпай, кум буйратларын тереклер мен беркитпеге кереги акында тизип язды. Сол заманларга коьре йогарга хат язганы окытувшы уьшин айлак йигерли, таьвекелли абыт эди.
Йок, Тамара Борисовна, «Не болса да, болар» дейтаганлардан тувыл, онынъ акыл-ойын авыл яшавына кайдай да янъылыклар киргистпеге керек, аьдемлер онъайлы яшамага болаякларына сенмеге кереклер, деген мырат бийлеген эди.
Коьп кешиктирмей, Москвадан явап та келди. Тез арада Тамара Борисовнады партия райкомына шакырдылар.
Тамара Борисовна секретарьдинъ кабинетининъ босагасыннан абытлап уьлгирмей:
– Сен оьзинъди ким деп санайсынъ, аьруьв кыз? – деди коьзлери кутыгыннан шыкпага аз калган кабинеттинъ иеси. – Карашы сен ога, кайда дейим кулашланганын – СССР-дынъ Оьр Советине!
– Эгер аьллер туьрленмеек болсалар, мен тагы да язаякпан! – деген кыз ашувы кырыннан шыккан партия секретарине тувра карап эм оьзи дурыс эткенин билдирди.
Сол зат Тамара Дышекова авылда уьшинши йыл куллык этетаганында болган. Язгы таркавларга оьз юртына кетеектен алдын, окытувшы ерли «Комминтерн» колхозынынъ председателинде болып:
– Иван Автономович, яз айларында авылда янъы школа салмасанъыз, мен Каршыгага кайтпаякпан. Балалардынъ окытувшысыз калганлары сизинъ намысынъызда болаяк! – деген алмай-салмай.
Эртен 1-нши сентябрь дегенде, мага:
– «Школа аьзир, тез болып етинъиз!» деген телеграмма келди, – деди аьвелги окытувшы сол йылларды эсине туьсирип. – Авылдынъ тоьсиннен туьсеятырганда, артезианнынъ касында ак кемедей болып турган янъы школады коьргенде, юрегим кабыгыннан шыгаяз калып, суьйиндим.
Тамара Борисовна айтканынша, школада эки класс боьлме, окытувшы уьшин бир боьлме бар эди. Тагы бир уьйкен эм маьнели маьселе окытувшыдынъ ойыннан кетпей эди: аьвелгидей баслангыш школады кутылган балалар уьйлеринде калатаган эдилер. Ата-аналар балаларын оьзлериннен айырмага коркатаганларын окытувшы коьптен сезетаган болган. Тамара Борисовна район басшыларынынъ эсиклерин бир кере ашып калмай, ногай авылынынъ балалары армаган окысынлар уьшин, интернат керек деген талапты каты салды.
Бу йол окытувшы ман район басшылары макул болдылар. Старо-Щедрин станицасында интернат ашпага амал таптылар. Бир маьселе шешилген сонъ, окытувшыдынъ алдында тагы бир маьселе тувды. Ата-аналар балаларын интернатка Тамара Борисовна оьзи бармаса, йибермееклерин билдирдилер.
– Амал йок, орыныма Карамурзай авылыннан он классты кутылган боьлемди калдырып, оьзим балалар ман интернатка кеттим, – деп эскереди Тамара Борисовна. – Интернатта куллык эте турып, заочно кепте Шешен-Ингуш пединститутында йогары билимли специалисттинъ дипломын алар уьшин, окувымды бардырдым.
Шелков районынынъ школаларында алты йыл куллык эткен сонъ, окытувшы тувган якларына кайткан.
Ногай тилин билген, куллык сулыбы болган кыскаяклы 1966-ншы йылда, «Ленин йолынынъ» сол замандагы редакторы Энвер Джанибековтынъ шакырувы ман, ногай газетасында куллык этип баслаган.
Соннан бери 50 йыл озды. Тамара Борисовна сол йыллардынъ бойында журналистикадан ийги сулып йыйган, республикамызда айтувлы журналистлердинъ бириси болган. Кыскаяклыдынъ яратувшылык йолында онынъ шынты йолластырувшылары Фазиль Абдулжалилов, Суюн Капаев, Баубек Карасов болаяк журналисттинъ шалысувлыгын, ымтылыслыгын коьрип, билгенлерин яс калемдасларыннан кызганмаганлар. Сол аьдемлер яс журналистке ногай тилин суьюв сезимлерин синъдиргенлер, язганларында аьдемди, онынъ эткен исин коьрсетип уьйреткенлер.
– Сол ийги, ясуьйкен калемдасларымнынъ дерислери меним уьшин шынты яшав дерислери болдылар, – деп эсине туьсиреди баслапкы журналистлик абытларын Тамара Борисовна. – Журналистика – аьдемди уьйренуьв илмиси. Солды да мен ясуьйкенлеримнинъ насихатларына ызлап, ногай халкынынъ энъ де ийги элшилерининъ келбетлерин очерклер язувда коьрсетпеге суьйдим.
Соьйтип, Тамара Борисовнадынъ журналистлик йоллары коьплеген белгили замандаслары ман катнастырдылар. Аьлиге дейим эсимннен кетпейди журналисттинъ яшавында болган эстеликли зат. Газетадынъ сол йыллардагы редакторы Баубек Карасовтынъ тапшырувы ман 1978-нши йылда космоска биринши кере ушкан ногай куьеви Владимир Джанибеков пан телефон аркалы озгарган хабарласувы.
Кайдай да юрек телезуьви мен алатаган эди колына калемди журналист согыс ветераны акында очерк язаяк болса. Бала шагында согыстынъ эм оннан сонъгы йыллардынъ огырсызлыгын аткарган кыскаяклыга, согыстынъ аьр катнасувшысы аьр заманда да энъ де ювык, энъ де сыйлы аьдем болып калады. Ветеранлардынъ коьплери мен, олардынъ сонъгы куьнлерине дейим журналист тар байланыс туткан.
Тамара Борисовна – шынты кеспили журналист, ол газета ман байланыслы кайдай темады да усташа коьтерип биледи. Очерклердинъ уьстинде куллык этуьви оны кеспили адабиат пан байланыстырды. Онынъ язган хабарларын, повестьлерин окувшылар суьйип йолыгадылар. Бара-тура Тамара Дышековадынъ калемининъ астыннан алты китап шыккан. «Кумлардынъ толгавы» Каршыгада куллык эткен йыллары акында. «Бактыдынъ йоллары ман» деген китаптагы очерклер согыс ветеранлары, ногай халкынынъ энъ де ийги, сыйлы элшилери акында хабарлайдылар.
– Тамара Борисовнадынъ асарларынынъ тили енъил, анъламлы, келбетли. Окувшы язувшыдынъ геройларын суьйип йолыгады. Тамара геройларынынъ бактылары ман тар катнасувлы болады. Онынъ калемининъ астыннан шыккан асарлары оьзлерининъ дурыслыклары ман баскаланадылар. Калемдасымнынъ яратувшылыклы усталыгы оьзининъ саьвлелиги мен сукландырады» деп язган Тамара Борисовна акында РСФСР-дынъ халк билимлендируьвининъ отличниги, Россиядынъ Журналистлер союзынынъ агзасы Е.Капаева.
Акыйкатлайына да, Тамара Борисовнады Алла оьзи яраткан журналист эткен, деп айтпага болаяк. Ол неше яс журналистлердинъ шынты йолластырувшылары болган, олардан оьзининъ кеспилик сулыбын кызганмаган, олардынъ сенимли диреклери болып билген.
Журналисттинъ сыйы, элбетте, ногай тилин уста, яшавды терен билгени мен байланыслы. Ол оьзининъ аьне сол кеспилик табынышлары ман тийисли болган «Совет баспасынынъ отличниги» деген омырав белгисине, «Россия Федерациясынынъ маданиятынынъ сыйлы куллыкшысы», «Карашай-Шеркеш Республикасынынъ сыйлы журналисти», «Карашай-Шеркеш ерининъ йыл кыскаяклысы – 2000» деген атларга, «Карашай-Шеркеш Республикасына – 25 йыл» деген мерекели медальге. Ол коьплеген журналистлик конкурслардынъ енъуьвшиси. Энъ де эстеликли деп санайды журналист оьзи уьшин адабиат тармагында 2012-нши йылда КЧР Басшысынынъ грантына тийисли болганын.
Тамара Дышековадынъ яратувшылыгынынъ эм яшавынынъ тагы бир маьнели ягын белгилемей болмайман. Бир кере эм оьмирге сайлаган кесписине алаллыгы. Карашай-Шеркеш Республикасынынъ коьлем амалларында куллык этетаганлар уьшин сосы аьдем шынты сыйдынъ уьлгиси, йогары эдаплыктынъ коьрими. Тамара Борисовна буьгуьн де оьзининъ оьткен йолын кайтараламага аьзир. Сондай аьдемге айтылады суьйген исине багысланган яшав деп.
А.АТУОВА,
«Ногай давысы» Карашай-Шеркеш республикалык газетасынынъ бас редакторы-директоры, КЧР-дынъ сыйлы журналисти.
Суьвретте: Т.Дышекова.
