Аьлиги замандагы ногай поэзиядынъ асыл негизи болган бурынгы классикалы поэзия ман байланыс айлак та поэт Мурат Алибек увылы Авезовтынъ соьз оьнеринде баьриннен де яркын кепте коьринеди. Бир соьзсиз де, ол бизим миллет поэзияды тагы да бир бийик тавга коьтерди, онынъ бай алдынгысы ман бирге аьлиги куьни де барлыгын шайытлады. Боьтен де коьрнекли келеектегисин коьрсеткен шымылдыкты ашты.
М.Авезовтынъ яратувшылык уьстинлигинде бир сыр да йок. Ол миллет адабиатында оьзининъ язганлары ман оьзгелерден баскаланатаган йолын тапты. Экиншилей, ятлавларынынъ тили мен авыл-элине якын болды. Уьшиншилей, шыгармаларынынъ идеяларынынъ ортага ойласувга салатаган соравларынынъ теренлиги, маьнелиги мен ана тил адабиат япсарларын дуныя туьрк адабиатына дейим кенъейтти. Сога шайыт ога 1993-нши йылда Казахстанда Туьрк Дуныя поэзиясынынъ экинши фестивалинде берилген Имаметдин Насими атындагы Туьрк халклар ара адабиат баргысы.
Мурат Авезовтынъ соьз оьнерин толы кепте айтып белгилев кыйын. Онынъ поэзиясынынъ айланмасы кенъ, оьлшеми оьрге талпынады. Ол халкынынъ тил байлыгына, онынъ уьйкен тарихине, тувган атасы ман анасына, суьйимге, яхшылык пан яманлыктынъ оьмирлик явласувына, табиаттынъ танъларынынъ ыспайлыгына, согыс темасына, балаларга багысланган философиялы терен маьнели ойларга толы.
Ама тувган ердинъ келпетине ол яратувшылыгында ортадан орын беретаганы аян сезиледи. Тувган ери онынъ уьшин тек топырак, отлак яде «шети-кыры коьринмеген» кырлар япсары да тувыл. Тынълап карайык поэттинъ оьзин:
Уьндемейди ер астына
Терен кеткен
Тамырлар.
«Биз – оьрде!» – деп
Шувылдайды
Елемиктен
Япырак.
Тек терекке дем береди
Дирек болып
Тамырлар
Эм тамырлар арасындагы
Куьш –
Ана топырак.
(М.Авезов. «Уьндемейди ер астына…»).
М.Авезов оьзининъ 2002-нши йылда Дагестан китап издательствосында шыгарган китабин «Бир увыс топырак, бир увырт сув» деп атаган. Поэттинъ айтувы ман, аьр аьдемге берилген яшав уьлиси – бир увыс топырак, бир увырт сув. Тувганда да, оьлгенде де. Тек ийги аьдемлер оны аявлар, баалар, намартлар каьпик баасына сатар, таптар. Кудайымыздынъ аьдемге ерге яратылганда ок беретаган сондай уьлиси баьрине де тенъ. Ол аьр кимге де етеди. Тек соны аз деп арттырмага шалысканлар баскалардыкын тартып алмаса болмайдылар. Соьйтип олар дуныядагы Кудай туьзген тенъликти, дурыс йорыкты бузадылар, яшавга баьле аькеледилер. Дурыс, бир увыс топырак пан бир увырт сувга канагат этуьв кыйынлы, неге десе:
Маьлиек те юреклерде бизим бар,
Маьлигуьн де уйый онынъ кебине…
(М.Авезов. «Бир увыс топырак, бир увырт сув»).
Автор аьдемлердинъ куьнасин, хателерин, азабын оьзиндикиндей этип коьреди, оьз юрегиннен оьткереди. Поэттинъ юреги халкы, тувган ери уьшин булак сувындай таза. Ама ол оьзин элден айырып «мен нешевлерге коьре таза» деп акламага ювырмайды. Ол халкынынъ куьналери, янъылыслары уьшин баьриннен де артык куьеди, неге десе халк бактысы, тувган ер бактысы – онынъ бактысы.
Поэттинъ ятлавларында ата юртынынъ, халкынынъ уллы данъклы эм соны ман бирге кайгылы авыр тарихи ян шеккисине салынып шегиледи. Ол ата тамырларымыздынъ бириси – бурынгы кыпшаклар ман «Аспаннынъ атлылары» деген ятлавында айырым оьктемсийди . Бу ятлавды язувга поэт оьзи ога энген туьси негиз болганын беркитеди. Ол оьзининъ уьйкен аталары – кыпшаклардынъ энъ данъклы аьдемлери мен бирге аспандагы оьрге коьтериледи. Тек сондай бийикликке етисуьв уьшин оларга тоьменде, ерде, коьп уьйкен коьримли ислерди бажармага туьскен:
Атагынъыз уллы, оьктем кыпшаклар.
Мисирге де бас болдынъыз бир заман.
Сизди энди Таьнъир оьзи кушаклап,
Оьрге алган, оьттинъиз деп коьп заттан…
(М.Авезов. «Аспаннынъ атлылары»).
Болса да поэттинъ оьктемлиги, куьези сонынъ янындагы «Ногай Орда» деген ятлавында тоьменлейтаганы сезилмей болмайды. Кыпшаклардынъ бактысы сонъында кайгылы болып кутылса да, олардан бизге шети-кыры коьринмеген коьк авлаклар, кызыклы уьйкен тарихи, аьлемет Таьнъир билими, маданияты (биз оны буьгуьнлерде йойып барамыз), коьп ийги аьдемшилик аьдетлери калган эди. Кыпшаклардынъ тувра асылы – Ногай Ордадынъ басшылары оьзлери ара таласканнан, баска тыскы эм ишки туьрли себеплерден тура, Уллы шоьлликтинъ энъ ызгы, энъ белгили коьшпели патшалыгы бузылды.
Алты канат ак отавлар конган юрт,
Озып кетти энъ бактылы куьнлеринъ.
Яманлардынъ яласыннан янган юрт,
Бир юлдызсыз келди кара туьнлеринъ…
(М.Авезов. «Ногай Орда»).
Халк уьшин энъ яман зат – элдинъ бузылувы. Сен оьзинъ кайдай осал аьлге келсенъ де, алдынъда аман-эсен кенъ яйылган куватлы юртынъ бар болса, куьнинъ соьнмеген, уьйинъ йыгылмаган. А эгер не шаклы куьшли, билимли, бай болсанъ да, тувган элинъ йок болса, келеектеги куьнлеринъ белгисиз. Мине кайдай аьлге етесинъ элсиз оьксиз болып калганда:
Танымайды мени энди Ак Эдил,
Яраларды эмлемейди елемик.
Туьз соьйлерге ийменеген кызыл тил,
Ябысады танълайыма от кимик…
(М.Авезов. «Юз йылларга кешиктинъиз баьтирлер…»).
Болса да дуныяда бир зат та босына тувыл, аьр бир ис оьз ызын калдырады. Ногайлар кайдай занъыраган данъклы, авыр йойымлы йолларды оьтсе де, Ногай Ордасы тарихте дайымлыкка ыз калдырган. Кайсы эл, кайсы халк нешаклы бузгышланса да, таланса да, кайтадан яркырап туьзилер ниетин, ийгиликке ымтылувын бир де тасламага керек тувыл. Поэт келеекке тек сенимлигин калдырмайды, (бу сезим аьдем юрегинде оны ман бирге оьледи), ол халкына туьз шакырув этеди:
Суьйимине синъген аьр бир ногайдынъ,
Аз калсак та – талк болмаган халкпыз биз.
Тарыйхлардынъ бетлеринде данъкымыз
Коьзяслар ман кан карысып язылган.
Оьзимизде оькиништи ягайык,
Феникстей тирилейик кайтадан.
«Оьтти куьним…» – деп оькинме, ногайым,
Батар куьннинъ атар танъы – алдыда!
(М.Авезов. «Оьтти куьним…» – деп оькинме, ногайым»).
Ясын ямгырдан сонъ яйылган курткашыктан янга тазалык сепкендей, каранъа туьн коьгине юлдызлар яккандай, кысты кувып, язлык аькелгендей сыдыралар.
Магомет-Али Ханов,
РФ Язувшылар союзынынъ агзасы.
