Алдынгы заманларда мага турналардынъ акында язбага туьспеген. Бала шагымда мен оьзимнинъ тав уьйимнинъ тоьбесиннен олардынъ ушып барувы артыннан караганман, эм олардынъ тавыслары яныма еткенлер. Болса да меним суьйикли кусларым карагуслар ман коьгершинлер эди. Олардынъ акында мен коьп кере язганман. Тек бу йол (шаир 1960-ншы йыллардынъ ортасында Японияга барганда болган ис. – Редакция.) мени турналар шакырдылар, эм мен бир неше ятлавлар яздым. Сол заман мен, элбетте, солардынъ бириси аьдемлердинъ юреклерине етер эм мага янъы дослар келтирер деп ойламаган эдим.
Меним досым Наум Гребнев «Турналарды» орыс тилине бек аьруьв этип коьширди. Ол бу ерде тек коьшируьвши болып калмай, мага коьре, сол ятлавдынъ соавторы болды демеге суьемен. Бу ятлавым ога баскаларыннан ювык болып коьринди, неге десе ол оьзи согыста оьзининъ ювыкларын эм тенъ-досларын йойган яраланган аьскерши эди. Бу ятлав ога оьзининъ юрек шаншувы болды. Ол: «Бу ятлав меним эм меним тенълерим акында», – дейтаган эди. Эндигиси мен онынъ акында да кайгыраман – ол да (Н.Гребнев) турналар сырасында оьзине орын тапты.
Мен коьп кайта талаплы Бернести тынълаганман, онынъ акында коьп эситкенмен. Бир кере ол Москвадан Махачкалага, мага, занъ сокты. Бернес меним «Турналарымды» йырлап туры эди. Мен адалап явапка не айтаягымды да билмей калдым. Йыр меним йоравларымнан да бийик эди. Бернес меннен: «Расул, эгер мен «йигитлер» деген соьзди «солдатлар» дегенге авыстырсам, сен карсы болмаяксынъ ма?» – деп сорады.
«Йигит» деген соьз, мага коьре, ятлавга миллет коьркин беретаган эди. Тек йырды тынълаган сонъ, мен «солдатлар» деген соьз сога янъы маьне беретаганын, йырдынъ соьзлерин тек дагестандыкы, кавказдыкы тувыл, ама орыс, совет, баьри аьдемлерге де ортак этуьвин анъладым. Бернес солай ок йыр варианты уьшин текстти кыскартпага тиледи. Мага ол зат авыр болып коьринди, неге десе соьзлер баьриси де мага, авторга, аявлы эдилер. Болса да Бернес солардынъ «архитектуралык артыклыкларын» шайытлап коьрсетти. «Осал сыдыраларды аьр ким де кыскартпага болады, ама шынты поэт шыгармадынъ бузылмаслыгын саклав уьшин аьруьв деген строфаларды да кыскартар», – деди ол. Мен онынъ айтканын толтырдым. Ятлавдынъ йыр вариантын эттим, болса да кайбир изданиелер соны толы кебинде де баспалайдылар. Соьйтип йыр согыста ян бергенлердинъ эстелигине язылган гимн болды.
Йырдынъ биринши йырлавшысы Марк Бернес болганы йырга кенъ йол ашты, ама ол каты авырувлы болганы кайгы тувдырды. Сонъында, ол ахырет дуныяга кетип, оны ызгы йолга озгарганда, йырлавшыдынъ оьсиетине коьре, бу йырды йырлатканлар. «Турналардынъ» кенъ эм бийик йолга шыгувында Бернестинъ уьлиси сондай да уьйкен эди, сол себептен досларым-поэтлер мага соны Бернестинъ эстелигине багысламага тилек эттилер. Мен басында бираз шекленип турдым, сонъ ызында макул болдым. Соны ман йырды Савлайсоюзлык радиосыннан Марк Бернеске багысланган деп айтып берип басладылар. Болса да, мен бос шекленмеген болыппан. Мага хатлар келип басладылар. Бу йыр давда ян берген миллионлаган аьскершилерге багысланган деп санап, сол хатлардынъ авторлары соны тек бир аьдемнинъ эстелигине, ол бек сыйлы эм мага ювык аьдем болувына да карамастан, багыслав дурыс тувыл деген ойларын билдирдилер. «Бу йыр тек ялгыз бир сеники тувыл, ол бизге ортак, ол тек поэзиялык тувыл, ама яшав маьнелиги болган йыр», – деп язып турдылар. Сондай хатлар редакцияларга да: «Бу сорав бойынша ян бергенлер мен де эм тирилер мен де маслагатласув керек. Бернес оьзи де бу зат пан макул болмас эди», – деген маьнеде келип турдылар. Соны ман йырды эндигиси Бернеске багысланады деген соьзлерсиз йырлап басладылар. Йырды бизим элимиздинъ де, коьплеген шет эллердинъ ийги йырлавшылары да йырлаганлар. Тек Бернестен ийги кепте соны бирев де йырламады. Онынъ яны соны йырлав уьшин баьриннен де артык шалыскан. Ол бу йырды йырлавда ога бирев де етип болмайтаган уста болып шыкты.
Мага бу ягыннан композитор Ян Френкель де бек онълы болып шыгып калды. Ога бу соьзлерге анъ язбага деп Марк Бернес тилеген. Эм ол, оьзи аьскерши эм музыкант, согысты басыннан ызына дейим оьткен аьдем, сол тилекти айлак та аьруьв толтырды. Ол зат тек композитордынъ етимиси де тувыл, ол оьнердинъ енъуьви, ян козгалувын янъылыссыз, туп-тувра эситуьв эм анълав болады. Бу дувага усаган йыр бизим таьвесилмес дослыгымыздынъ басы эди. Френкель суьйикли йырына енъсиги толы кепте канмай топырак болды. Тек онынъ бизге каратылган анъы бизи мен бирге калды. Йыр оьлмейди. Соны йырлаганлар эм йырлайдылар…
Йыр бойынша фильмлер салынганлар, эстеликлер курылганлар. Олар – Россияда эм Украинада, Узбекистанда эм Алтайда, Кавказ тавларында эм Дагестан авылларында онлаган эстеликлер. Эстеликлердинъ туьплеринде Оьлимсиз от – ян бергенлердинъ юреклери, янады, энъ де йогарында турналар шынжыры – оьлгенлердинъ янлары. Йыл сайын да, согыс басланатаган куьн, 22-нши июньде, Енъуьв куьни, 9-ншы майда, Хиросимада атомлы баьле-каза болатаган куьн, 6-ншы августта аьдемлер ян бергенлердинъ эстеликлерине бас иймеге йыйналадылар.
Айтув керек деп ойлайман, бизде эндигиси «токталув йыллары» (Л.Брежневтинъ етекшилик эткен заманы) деп аталган заман кесегинде де бу йырда токталув деген зат болмады. «Турналарды» йырламага ярайды. Тек йыйы тувыл», – деген Брежнев. Дурыс айтылган ой, соны коьп кере эм ерсиз йырлав, сонынъ анъы ман биюв, соны ресторанларда йырлав келиссиз ис. Мен оьзим де коьп зат берер эдим, соьйтип этпесин деп. Ама меним ол затка властим йок. Мен эндигиси йырдынъ иеси тувылман, мен тек ятлавдынъ авторыман.
Меним «Турналарым» бир партияларга да, политикалык агымларга да, куьплерге эм союзларга бойсынмайды. Биз булай да партийность болмага тийисли деп поэзиядынъ тири янынынъ бийиклигин, кенълигин эм оьмирлигин тоьменлеттик. «Турналар» бир айырым диндики де, айырым миллеттики де, несилдики де тувыл. Олар заман ман, яшавдынъ системасы ман, социаллык куьби мен кораланмаганлар. Соны ман бирге солар баьри миллетлердинъ, динлердинъ, несиллердинъ, заманлардынъ аьдемлерине де ювык болганлар. Солардынъ тувра адреси – миллионлаган ян бергенлерге, Уллы Аталык согысынынъ дав майданларыннан кайтпаганларга каратылган.
Бир неше йыллар артта мен американ балаларыннан бир аьлемет дорба алдым. Дорбадынъ ишине баягы япон кызалак ясап уьлгирмеген бир мынъ кагыт турналар ясалып салынган эдилер. Соьйтип Америкадынъ балалары бизим авырувлы дуныямыз, авырувлы оьмиримиз сав болар деген ниетин билдиргенлер. Америка балаларынынъ хаты ман оларга кайтарган меним явабым газетада баспаланды.
Сол кагыт турналар меним юрегимде коьп ийги сезимлер тувдырдылар. Мен Эльбада бизим эм американ аьскершилерининъ йолыгысы болган заманда дослыктынъ отлары, согыс майданында туьрли миллетли, тилли, динли аьдемлердинъ колласувлары, ердеги яшав уьшин Европадынъ, Азиядынъ Америкадынъ аьскершилери, боьтен де яс аьскершилери эткен курманлыклары акында терен ойландым.
Мен сол заман меним турналарым да ерде яшайтаган бизим баьримизди де тынышлыкка эм кардашлык-дослыкка шакырадылар, неге десе биз баьримиз де – Кудайдынъ балалары деп ойландым. Биз, туьрли миллетли аьдемлер, эгер бизден кеткенлерди тынъласак, бир-биримизди анъламага тез йол табар эдик. А ян берген аьскершилер уьндемейди деп ойламанъыз. Кулак асынъыз турналардынъ сеслерине…
Суьвретте: Гуниб авылында «Турналар эстелиги».