Гульшаар Шандакова

Ялгызлык (Кишкей повесть) ________________

Ах, Ногай шоьлим, кишкей меним ногай халкым, тувган-оьскен ерим, сиз мени эситесиз бе?

Куьшли ямгырлы ел эседи, он доьрт ясындагы Фаридадынъ йылап соьйлегени эситилмейди ысылдавдан, коллары коьгергенлер сувыклыктан, коьзлери сискенлер йылавдан, ама юреги ашыйды. Бар ма экен бу дуныяда дурыслык? Бар ма экен деп, актеректи кушаклап, сылкылдап йылайды Фарида. Ах, атам, атам, анъламады оны бирев де, ынанмадылар, коьтерилдилер. Неге кеттинъ бизди таслап, неге тайдынъ дуныядан замансыз? Кырк ясынъа да толмай, оьзинъ ялгызлыкта оьсип, мени де ялгызлыкка калдырдынъ.

Поэзия толкынында ___________________________

Поэзия – адабиаттынъ айырым бир кеби болады. Поэзия аркалы шаирлер оьз ойларын ак кагытка саладылар. Аьр биримизге оьзлерининъ терен ойларын еткермеге шалысадылар. Олар язганларын биз окыганлай ок, кайдай сезимлер мен язганларын анълаймыз. Арада олар кайгылы эм мунълы, арада шат коьнъил мен языладылар. Бар поэзия негизине уьйкен философиялык ойлар салынып язылган. Аьли биз сизге оьзимиздинъ байыр шаирлеримиздинъ ятлавларын окымага беремиз.

* Тавыктынъ туьсине тары энер.

* Ана – казна, ата – ез.

* Аналы бала куйрыклы, анасыз бала буйыкты.

* Каранъадынъ коьзи йок, куьндизгидинъ соьзи йок.

* Кеше каранъа болса, юлдызы ярык болар.

* Эрте баслаган ис битирер, эрте шыккан йол алар. 

* Каты явыннынъ алды ел болар. 

* Каты ямгыр тез токтар. 

* Ел эспей, шоьп басы кыймылдамас. 

* Ел шашсанъ, давыл орарсынъ. 

* Йылы суьек сындырмас, салкын янды тындырмас. 

* Кара сувык кардан яман. 

* Кар бар – сув йок, камыс бар – отын йок. 

* Ай орынына куьн тувмас. 

* Ай шалкак болса, куьн кургак болар. 

* Ай яркыраса, юлдыз коьринмес.

(Б.Карасовтынъ «Акыл-акылдан юйрик» китабиннен алынган).

ВЕНЕРА ЛУКМАНОВА

Ногай тилим, ярасыклы, cyьйген тилим! 
Эситкенмен сени солай бесиктен, 
Ногай тилим, бердинъ мага уьйкен билим! 
Шебер тилим, байсынъ сен тарихинъ мен. 

Тек неге ди, баска халклар соьзине 
Tyьйистирип, катыстырып коьрдилер? 
Hогай тилимди мyтaдылар оьзинде – 
Коьп ярасык соьзлеринъди коьмдилер. 

Кайда кетсем, сонда ногaй тилимди 
Caгынaмaн, pacпaга бeк заьр болып, 
Ногай тилимди эситсем ок синълимди 
Мен коьргендей, суьйинемен кенъ толып. 

Coьйле деп сен, тилим, мени сыйладынъ, 
Cол тилим мен бойды алдым, коьркимди. 
Ногай тилди берип мени сыйладынъ, 
Мен де сага тар байлайман коьнъилди. 

Ногай тилдe coьйлeмere суьемен! 
Шоьллигимнинъ ярасыгын коьрсеткен. 
Кoьгoьленнинъ басын сыйпап кеземен, 
Коьрнекленип ногайымда оьрленген.

Гульшаар Шандакова

Эки увылым Селим мен Исмаилга багыслайман

(Басы 42, 44-нши номерлерде)

Соннан сонъ бир кесек заман озды. Муса, каьрип кисидей болып, аьдемлерге коьринмеге уялып, оьзининъ боьлмесиннен шыкпай, аракы ишип, авыр ойларга коьмилип, бек эсирсе, оьзининъ яшавын кыскартпага ымтылатаган болды. Уланай асылаяк ериннен оны неше кере куткарган. Тайбат пан Айшат, куллыкларын бардыра турып, коьп заман кетпей, ахыр-туьрли кийимлер алып, аьйдиленип юредилер. Ах, кимнинъ акшасына, деш.
Айсылу больницадан шыкканда, кайда бараягын билмей, саьспекледи. Нагашакасы Адил, кешеги Сакинат кайтип йолыгарлар экен деп, ойланып, олардынъ каралдыга еткенин де билмей калды.
Сакинат Айсылуды коьргенде, талып йыгылмага аз калды. Эсин йыйып, илеятырган кирлерин таслап, Айсылудынъ алдына шапты. Балады коьргенде, сескенип кетип:

ГУЛЬШААР ШАНДАКОВА
Эки увылым Селим мен Исмаилга багыслайман

(Басы 42-нши номерде)
Коьп заман кетпей, сол ерге бир «ЗИЛ» автомашинасы эм атлы келип токтадылар. Атлы авыл аьдеми Муса-агай, шофер яс та аслык тоьгип келеятырган Ислам эдилер. Баьле-казага ушыраган яс пан кызды Ислам ман Муса-агай «Жигулиден» аьрекетлеп шыгардылар. Ястынъ авызы-бурыныннан кан келип, машинадан шыгараятканда ян берип, кутылган эди. Ерде ятканларды энъкейип, кулак салып тынълаган сонъ:

(Басы 42-нши номерде)

Коьп заман кетпей, сол ерге бир «ЗИЛ» автомашинасы эм атлы келип токтадылар. Атлы авыл аьде- ми Муса-агай, шофер яс та аслык тоьгип келеятырган Ислам эдилер. Баьле-казага ушыраган яс пан кыз- ды Ислам ман Муса-агай «Жигу- лиден» аьрекетлеп шыгардылар. Ястынъ авызы-бурыныннан кан келип, машинадан шыгараятканда ян берип, кутылган эди. Ерде яткан- ларды энъкейип, кулак салып тынъ- лаган сонъ: – Ах, кадемсиз, калай кыска бол- ды сенинъ оьмиринъ, – деди Муса- агай, сонъ Исламга басын коьтерип, – Кыз эссиз, Аллага шуькир, тыныс алады. Оны сен больницага еткер, каза-баьле акында милицияга да билдир. Оннан келгеншегелери мен булайда, ястынъ касында турайым. Ислам Муса-агайдынъ ярдамы ман кызды кабинага ерлестирди. Оны тез болып больницага еткер- меге керек эди. Ислам машинады аьрекетлеп айдады. Кыз айлак аьл- сиз эди. Ислам кыздынъ юзине эс этип карады: онынъ сыпаты ога таныс болып коьринди. «Ва, мунавы Айсы- лу тувыл ма!» – деп шекленди ол. – Айсылу, Айсылу, – деди Ислам кызга энъкее берип. Кыз юмган коьзин де ашпады. «Ах, тез етсем, не керек эди», – деп яс педальге каты басты. Машина тезлигин бир аз оьстирди де, пырх- пырх этип, азгана барды да, ток- тады. Онынъ бензини таьвесилген эди. Ислам онда-мунда шапты, ама тоьгеректе бир ян да йок эди. Кар- сы келеятырган машинага ювырды, ол токтамады. Ашувланып, азарла- нып, яс йолдынъ ортасына шонъ- кайды. Шанъды боратып келеятыр- ган бир машина амалсыздан ток- тады. Оны коьрип, Ислам суьйин- ди, ога ювырып барды, болган зат- ты шоферга айтты, ярдам тиле- ди. Баьле-казага урынганын эситип, оьлгенин эситкенде: – Билесинъме сен, – деп токта- ган яс Исламга бакырды, – Кыз йол- да оьлсе, мен не этеекпен, потом отвечай, да? лучше милиция ман не связываться. – Сенинъ намысынъ йокпа? – деди Ислам. – Йок! – деп шофер кести, – Сен- де бар – оьзинъ аькет. – Мен аькетеятырман да, – деп ашувланды Ислам, – Бензиним таь- весилди. Бензин сама бер, аьше. – Йок, бир грамм да бере алмаяк- пан, – деди шофер. – Йок болып кал, – деди Ислам, эсикти каты этип япты. Сонъ кери машинасына кетип, кызды колы- на коьтерип алды да, йол ман яяв адымлады. – Ах, тек аман-эсен калгай эди деп Алладан тилеп, зыранълады. Энди кайдай да бир машина ток- тар деп ол сенмеди. Больницага дери шакырым кадер бармага керек эди. Наьсипке, бир «Москвич» арттан етип токтады. – Хайырма, не болган? – деди оннан эсли киси. – Хатеге ушыраган, больницага аькетеятырман, – деди Ислам. – Тез, аьше, сал машинага. Ислам, ак юректен суьйинип, кызды «Москвичке» ерлестир- ди, оьзи де олтырды. Больница- га еткенде, кызды коьтерип алып, киргистти. – Тукымын билмейсинъме? – деп сорады доктор, кызды карап шыгып, болган затты Исламнан эситкен сонъ. – Ва-а, билемен, Маликова Айсылу Умаровна, – деди яс. – Аьруьв, аьше, сен коьп коьмек эттинъ, – деди доктор. – Бир бес такыйка кешиккен болса, кыз да ян береек эди. – Кызды соьле коьрмеге болаяк- па? – деп сорады Ислам. – Йок, йок, ол аьли де бек аьл- сиз, тынышлык керек. Эртен коьрип алармыз. Экиншилей, онынъ aягы да авырдай коьремиз. Сен билесинъме, ол эрге барганма? – Йок, йок, – деди яс. Мен билип Подмосковьеде институтта окый- таган эди. Вообще-то ким биледи? – деп Ислам ойга коьмилди. Айсылувды мундай аьлде коьрее- ги онынъ туьсине де энген йок эди. Ислам аьскерге барып, службасын кутылып, совхозда шофер болып куллык этетаганлы баьленше йыл да болды. Ама онынъ юрегинде не барын, тек оьзи болмаса, бирев де билмейди. Школада Ислам, Айсы- луды коьрсе, юрек сезимин айта алмай, аье-куье болып, ер таппай- таган эди. «Ал, мен уьйкен яры. Бел- ки Айсылу эрге шыккандыр. Анав ян берген яс та ким?» – деп Ислам бир аз ойлы болып турды. Сонъ болган затты милицияга билдирмеге керек- ти деп, алгасады. Авылга етпей, тав кешуьвинде тагы да янъы баьле-каза 6олганы тоьгерекке тез яйылды. Муса-агай уьсти канга боялып, шанъ басып, бир папка ман дипло- матты уьйине алып келгенде, пише- си Уланай, байынынъ сыпатына кopкып кapaп, акылдан саспага аз калды. – Вай, вай, сагa не болган? Aьдем оьлтиргенсинъме сосы сен? – деп ол кышкыpыклaды. – Cабыp бол, пише. Неге кыш- кырасынъ? Береш сув, танълайым кебеятыр, – деди карт. Не болганын билмеге асыгып, Уланай байынынъ касында даьндуь- риктей айланды. – Тайбат, Айшат, барынъыз биревинъиз атанъызга сув, – деп боьлмеден 6акырды кыcкаяклы. Кызлар экевлери де ювырып кир- дилер, аяк пан сув бердилер. Муса сувды ишип таьвести, ох, ох деп, тынысын алган сонъ, йолда болган баьле-казадынъ акында хабарлады. Юреги камсыгып, карасын диплома- та токтатты. Сиз муна дипломат- ка тийменъиз. Онда баьлеге ушыры- ганлардынъ документлери, акша- лары бар. Оьлген яс кыздынъ эри болып шыгады. Оны танымайман. Кыз таныс. Оны сен де таныйсынъ. Етим болып калды да. Нагашакасы Адил окытты оны. Олар окувларын битирип уьйлерине келеяткан бол- ганлар. Языклар, – деди Муса кый- ланып, – ясты моргка аькеттилер. Кыз да осал аьлде, дейдилер. Мили- ция келмей турып, муна диплома- ты капшыкка салган эдим, бермеге мутыппан. Кыздынъ эси келсе, бер- меге керек. Мусадынъ уьйкен кызы Тайбат туькенде куллык этетаган, кишкейи почтады басшылайтаган эдилер. Яшавлары аьруьв, тек неге де олар, отызларга ювыклаган болсалар да, эрге барган йок эдилер. Эртеси куьн туькенге аьдемлер толып калдылар.– Не затка йыйылгансынъыз? Товар аькелгеним йок, машина бер- мейдилер, бензин йок дейдилер, – деди Тайбат. – Аьши, сенде баьри зат та бар- тагы, кыйналмайсынъ. Бизим бала- ларымыз аштан оьлсинлерме? Олар да каьмпет, колаш суьедилер. Сасык балыктан оьзге затынъ йок, – деп еликти кыскаяклыдынъ бириси. – Неге? – деди шымтып баска- сы. – Аракыдан коьп бир зат та йок онда. Аьши, аракы ман тувылма онынъ акша туьсиретаганы. – Сиз мага соны айтпага келге- сизбе, ырыялар? – деп алынып кет- ти Тайбат. Сонда эсли кыскаяклы куьрсинди де, Тайбатка басын шайкай берип. – Сенинъ колынъда, кызым, баьри зат та. Этемен десенъ, машин де, бен- зин де табаяксынъ, – деди.-– Койынъыз, шувылдаманъыз, – деди Тайбат, – басымды да бос авыртпанъыз. Мен оьзим билемен не этпеге керегин. Пишелер бир аз тыныскан сонъ, ким де бирев тав кешуьвде болган йол казасын козгады. Язык яс ян берген, кыз да эсине келген йок, дейдилер. Кайтер экен каьрип деп, кыйландылар. Кулак салып тынълады пишелердинъ хабарын Тайбат, дипломат акында соьй- левлерин де эситти. Онда акша да барын эситкенде, Тайбаттынъ шырайы туьрленди. – Сенинъ папанъ тапкан йок- па экен? – деди кыскаяклылардынъ бириси. – Тапкан болса, элтеген де болар эди. Билмеймен мен, – деп оьзелен- ди Taйбат. – Шыгынъыз, туькенди ябаман, – деп баьрин де шыгарып, туькенди асыгыслы ябып кетти. – Тайбат, – деди урсыс коь- терген кыскаяклы онынъ артын- нан. – Сага байга бармага керек. Сен оьзинъ-оьзинъе соьйленип бас- лагансынъ. Бара-тура не болар, – деп куьлди. Ога косылып, пишелер де куьлдилер. Больницадынъ касындa аьдем- лер коьп эдилер. Баьриси де, кызга кыйналып, оны коьргилери келета- ган эдилер. – Биревге де ярамайды кирмеге, – деп доктор аьдемлерге ызын бер- мей эди. – Доктор, доктор, кыскаяклы эсине келди. Биревди излейди. Амир, Амир деп йылайды, – деди шавып шыккан медсестра. Доктор палатага барып, Айсы- луды сабырландырды: – Сизге йыламага ярамайды, – деп кaтыpып айтты. – Мен кайда? Кайда Aмир? Кай- да мeним эрим? – деп йыбырдады- лар кыскаяклыдынъ эринлери. – Мен Омарова Айсылу Умаровнa. Эрим Омаров Амир Магомедович. Кайда меним сумкам? – деди яне кыз. Онда 6изим документлеримиз. – Биз билмеймиз, – деди доктор. – Сизди бир яс аькелди, сав болсын, оьлимнен саклады. Доктор бир каты суслы аьдем эди. Ол кыскаяклыга туврасын айт- пага токтасты да: – Сиз билмеге керексиз, – деди катырып. – Эгер сиз Oмаpoв Амир Магомедовичти эринъиз дейтаган болсанъыз, ол больницага етпей, коьп кан йойып, ян берген. – Йок, йок, ыйнанмайман, – деп Айсылу давыслап йылады. Онынъ эси тaгы да авды. Эси келгенде, доктоp кыскаяклыды тешкеруьвли карады да, гинеколог- ты шакыртты. – Аягы енъилленмеге туры, болынъыз, – деди ол врачка. Бала аман-эсен тувды, кыская- клыдынъ да яны аман калды. Бала ети айлык эди. Айсылудынъ юреги кыйналды. – Амир болган болса, кайтип бир суьйинеек эди, – деп тагы да йылады. Касындагы кыскаяклылар, оны аяп, коьнъилин коьтермеге шалыса- таган эдилер. Боьтен де оны Ами- нат, касыннан таймай, карайтаган эди. Аминат, баласынынъ оьли тув- ганына бек кайгырса да, янындагы Айсылуды оьз синълисиндей якын коьрип: – Айсылу, – деди. - Мен билемен, сага аьли бек кыйын. Кенем де сен энди баланъды ойламага керексинъ, оьйтип йылап турсанъ, суьтинъ де кашаяк. Тилеймен, ал оьзинъди колынъа. Амирди энди тирилтип болмаяксынъ. Алладынъ иши: Алла оьзи береди, оьзи кайтарып ала- ды. Мен мине эки саьбийден айы- рылдым. Энвер, уьйкен улым, бес ясында авырмай оьлип кетти. Аьли десенъ… тагы да. Билмеймен не каста мага ябысканын. Мен бир эки куьннен шыгаякпан, мунда бала зат- лары бар, ал сага керегер. Айсылу сескенип кетип: – Йок,йок, керек тувыл, – деди. – Мен сага ак юрегимнен бере- мен, – деди Аминат. – Сага мен келе турарман. Бала тувганлы бир эки юма кет- ти. Айсылу Амирди излеп, онынъ яшавдан тайганына ыйнанмай, йылап туратаган эди. – Айсылу, келши мунда, – деп бир куьн кыскаяклы оны терезединъ касына аькетти. – Аьне теректинъ касында туратаган караборан ясты коьресинъме? – Коьрмеймен, – деди Айсылу. – Аьне-аьне, – деп коьрсетти кыскаяклы. – Ким ди ол? – деди. – Биз оьзимиз сораяк боламыз сеннен онынъ ким экенин. Ол сени тапкан яс. Язык кайтип кыйналып аькелген сени. Кайзаманнан бери турады, сени коьреек болып. Сенинъ тукымынъды да ол айткан. – Да, – деди кыз. – Ол кайдан биледи экен? – Ол сенинъ кыз тукымынъды айткан. Сен танымайсынъма? – Йок, – деди Айсылу, – эсиме келмейди. – Онынъ аты Ислам, бек аьрув яс дейдилер аьдемлер. Аьлиге дейим уьйленген йок. Бир cуьeтaгaн кызы болган дейдилер, ол да окувга кет- кен. Оькинишке, оны суьетаган яс ога бир де айтканы йок. «Язык сени, – деп ойланды Айсы- лу ишиннен. – Сондай аьруьв ясты каратып койган ким экен ол наьсип- сиз кыз?» ол кыскаяклыга бурылып: – Аьши, мен ога, значит, борыш- лыман, солма? – деди. – Сага ол яс экинши кере яшав берген. Бурын, эситкенсинъме, дай аьдемге я ювык кардаш болмага, яде болса байга бармага керек. Айсылу ашувланып кетип: – Сенинъ мага маскаралагандай йолынъ йок, деди. – Кешир мени. Сени мен оьпке- летким келмеген. – Мен эримди йойып, тагы да эрге барарман деп ойланган йокпан, – деди Айсылу. Сонда палатага медсестра кирди: – Айсылу, – деди ол, – бизге сизинъ документлеринъиз керек: паспорт, уьйленгенинъиз акында шайытлама, балага справка язбага керекти де. Ога не деп атаяксынъ? – Замир, – деди Айсылу. – Ома- ров Замир Амирович болаяк. – Сен бизге Маликова деп туьс- кенсинъ. Баланъ да Маликов болаяк болар. – Йок, йок. Бир аз каранъызта- гы, документлерди излейдилер де. – Сенинъ артынънан бирев де келгени йок. Йокпа сенинъ кардаш- тувганларынъ? – Йок, – деди кыз. Нагашакам бар, олар билмейдилер. – Выходит, атасы белгисиз. – Йок, сен дурыс айтпайсынъ, – деп кыз, кайда караягын билмей, йылады. Айсылуда мундай авыр куьн бир де болганы йок эди. – Ах, энди не этер экенмен. Энди мен ким болдым? Тукымым да йок, байым да йок. Кайда барар экен- мен?» – деп сылкылдап йылады. – Кайгырма ол кадер. Мине, коь- рерсинъ, кагытларынъ табыларлар, – деп касындагы кыскаяклылар оны сабырландырмага шалыстылар. Айсылудынъ куьни каранъа болган, кагытлары табылмай- дылар деген хабар авылга тез яйылды. Оны эситкен Муса уьйи- не асыкты. «Аьймедет, меннен оьзге бирев де билмейди де. Мен тапканман дипломатты. Соьле аькетип кызга берермен», – деп зыранълап кирди де: – Уланай, – деп бакырды Муса. – Береш анав мен тапкан дипломат- ты тез. Тез болып кызга еткермеге керекпен. Уланай балт-балт этип байына карады. – Кайдай дипломат акында соьйлейсинъ? Сенинъ аькелген бир затынъды да коьргенимиз йок, – деп, кирпигин какпай, олтырды. – Сен не, пише, мени ярыга caнaйсынъмa? Мен аракы ишкен болсам да, акылымды ишкеним йок. Сизге коьрсетип салган эдим де: тийменъиз, мунда кагытлар бар, акша бар деп, – деди Муса. Уланай, шыдаялмай, йигерленип турды. – Бар, шак милицияга, йок эткен- лер деп, – деди кыскаяклы – сенинъ оьзинъди олтыртарлар, билесинъме сен оны, яры? – Неге мени олтыртпага кере- клер? – деди Муса акыйып. – Неге десенъ, сен оны зама- нында берген болсанъ, бир зат эди. А аьли сен оны оьзинъе байырлаган боласынъ, ясырып калдыргансынъ. Энди ким сага ыйнанаяк? Мен коьр- геним йок бир зат та деп айтаяк- пан. Кызлар да суьйтееклер, – деп бакырды байына Уланай. – Тайбат туькенге борышлы эди, акшады туькенге салган, Айшат та почта- га борышын кайтарган. Ал, энди кимге айтаяксынъ, суьйтип кыз- лар акшады экевлери боьлгенлер деп. Сеннен оьзге бирев де билмей- ди эм билеек те тувыл, авызынъды йым да тур. (Ызы болаяк).

Мен боларман юлдызларды якпага,

Булытлар ман коьк капланып ябылса.

Мен ногайман,

Авдарган коьп оьз йолында тавларды,

Кайтарган

Эм актырган янъы йол ман сувларды.