Сондай кыска, ама дайымлык оьмир
Газетамыздынъ биринши редакторы, Уллы Аталык согыста эли уьшин янын берген Абдулмежит Юмакай увылы Аджибаев. Элбетте, биз онынъ акында алдынгы йылларда язганмыз. Болса да быйыл онынъ тувганлы 110 йыллыгы эм газетамыздынъ 85 йыллыгы ман байланыста биз оны тагы бир кере айырым эскермеге токтастык. Экиншилей, онынъ акында бизге янъы билдируьвлер де белгили болды.
Кыскаша, онынъ ердеги онсыз да кыска туьзилген яшавы булай. А.Аджибаев 1906-ншы йылдынъ 19-ншы июлинде Терекли-Мектеб ставкадынъ ювыгындагы бурынгы Акбалшык авылында тувган. Атасы Юмакай уьйиннен эректе Кизляр беттеги эрмелилердинъ юзим бавларында ислейтаган болган (ол йылларда бир хыйлы ногайларымыз соьйтип аьеллерин саклаган). Революциядан сонъгы 1920-ншы йылларда ол сонда увылын да аькеткен. Юмакай кедесине билим беруьв уьшин бек шалыскан. Ол терик казаклары, орыслар ман таныс болганга, увылына орыс тилин уьйретпеге амал тапкан. Сонъында бу якларда артельлер куралганда, ВЛКСМ Кизляр окружкомы яс Абдулмежитти янъы туьзилген комсомол ячейкасынынъ секретари этип беркитеди. Мунда ол оьзин тек ийги ягыннан коьрсетеди. Соннан окружком оны кыска болжаллы курсларга окувга йиберген. 1929-ншы йылда ВКП(б) Ставрополь край комитети Караногай район комитетине ислемеге кадрлар аьзирлейди, сонынъ сырасына А.Аджибаевти де киргистеди. Соьйтип ол тувган районында янъы яшавды курув ислеринде белсенли катнасады.
Аьлиги несиллер районымыздынъ 1920-30-ншы йыллары акында коьп затты билмейди. Ол халк яшавын тамырыннан бурган авыр вакытлардынъ бириси. Ясуьйкенлердинъ эскеруьви мен сол заман кесегинде районда коьп данъклы кызыклы бактылы аьдемлер яшаганлар. Тек ногай язувшы Хали Байрашев сол йыллар эм аьдемлер акында оьзининъ «Ярыкка ымтылув» деген романын язып калдырган (бу шыгармадынъ уьзиклери 1970-нши йылларда «Шоьллик маягы» район газетасында, альманахларда баспаланган) Онынъ иштелиги сол йыллардагы идеология талаплавларына бойсынса да, Караногай шоьллигинде Совет властин токтастырув, онынъ явлары ман куьресуьв, билимсизликти тайдырув, биринши колхозларды курув акында коьп ягыннан туьз хабар бардырады. Сонда ол йыллардагы район етекшилери, биринши коммунистлер, комсомолшылар акында айтылады. Бу китапте биз А.Аджибаев акында да аьлемет ярык билдируьвлерди таптык.
«…Бир заманда райЗО-дынъ заведующийи Умаров Юмагиси турып:
– Сизге макул болса, мен «Кызыл Юлдыз» колхозына (Орта-Тоьбе авыл Советининъ эсабында болган. – М.-А.Ханов.) партячейкадынъ секретари этип Аджибаев Абдулмежитти йибермеге маслагат этемен. Талаплы, халктынъ эбин тавып болатаган яслардынъ бириси. Партиядынъ политикасын туьз анълайды, – деп оьз ойын айтып салады. Абдулмежит оьзи де сонда олтырып туры эди. Отаров (ВКП(б) Караногай РК 1-нши секретари Аджигайтар Кадыловтынъ прототипи. – М.-А.Ханов.) ога карап бурылып:
– Сиз оьзинъиз нешик ойлайсыз? Бажарып боларсызба? – деп сорайды. Онынъ бажарып болаягына ол шексинмейди, тек алды ман сорап оьтпеге суьеди.
– Мен партиядынъ солдаты. Партия мени кайда йиберсе де, мен онынъ тапшырмасын толтырмага шалысып ислеп келгенмен эм келеекте де сол ниет пен ислеекпен, – деп Абдулмежит олтырып калады…»
Ана тилимиздеги биринши газетамыз 1931-нши йылда шыгып баслаган болса да, онынъ тувра етекшиси этилинип хыйлы заманга дейим бирев де беркитилинмей келген. Ол замандагы район етекшиси А.Кадылов бу соравды айлак маьнели деп санаган эм алгасавлык пан сонда кимди болса соны салмаган. Х.Байрашев оьз шыгармасында бу соравдынъ шешилуьвин булай коьрсетеди.
«…Туьрли-туьрли себеплер мен район етекшилери газетага редактор коьрсетуьвди, комсомолга етекши айырувды 1934-36-ншы йылларга дейим созып келдилер…
Отаров бирден басын коьтерип:
– Бизге, Ярыкбай, газетамызга бир талаплы редактор коьрсетпеге заман келмеди ме? Бу йылларда туьрли душпанларга карсы куьрес юритуьвде газетадынъ маьнеси уьйкен. Соны сага маслагатка салмага деп ойланып шыккан эдим… Сен нешик коьресинъ? Редакторга кимди коьрсетпеге болады? – деп юрегиндеги ойын айтып салады. Баетов (райисполком председатели) ойланып калады. Оьзине белгили йолдасларды бир-бирлеп эске алып шыгады. Тийисли аьдемлердинъ коьбиси яваплы куллыкларда.
– Менимше, Адильхан Курпаевич (Отаров. – М.-А.Ханов.), редакторлык исин яс коммунист, «Кызыл Юлдыз» колхоздынъ парторганизациясынынъ секретари Аджибаев Абдулмежит тийисли дережеде юритип болар деп ойлайман, тек онда да сондай бажарымлы аьдем керек болар, – деп Баетов ойын билдиреди. – Онда табармыз, Абдулмежитти коьрсетейик.
– Даь. Ондада бажарымлы аьдем керек. Яхшы, дурыс айтасынъ, онда аьдем табармыз. Алды ман газетады янландырып йиберейик. Сени эртен Орта-Тоьбе авыл Советине бараяк деп эситтим. Сонда Аджибаевти шакырып алып соьйлесип кара, оьзи нешик коьреди экен. Сонъ бир карарга келермиз, – дейди Отаров »….
Увылы Шора Абдулмежитовичтинъ эскеруьвлерине коьре, 1930-ншы йыллардынъ басында А.Аджибаевти Владикавказга район газеталары уьшин редакторлар аьзирлевши курсларына йибергенлер. Соны етимисли кутарган сонъ, 1934-нши йылдынъ ызында оны ВКП(б) Караногай РК бюросында «Кызыл байрак» газетасынынъ редакторы этип беркитедилер.
А.Аджибаев газетады 1940-ншы йылдынъ ызына дейим етекшилеген. Сол аьсерде Кызыл Аьскерине билимли комсостав оьткир етиспевликтен оны командирлер курсына йибередилер.
1941-нши йылдынъ язында Абдулмежит Аджибаевке район ериндеги малды эм техникады Дагестаннынъ куьнтувар районларына эм Азербайджанга коьшируьв куллыкларды тапшырганлар. А.Аджибаевтинъ эм онынъ йолдасларынынъ кыйыны ман районнынъ мынълаган койлары, туварлары, атлары, колхозлар техникасы кавыфсыз ерлерге коьшириледи.
1942-нши йылдынъ июлинде А.Аджибаевти фронтка шакырадылар.
– Бир куьн кеште ол уьйге бришке мен келди. Бришкеде мешоклар ман бийдай аькелди. Сонъ бир юмадан бизди анамызга аманатлап давга кетти, – деп эскереди Ш.Аджибаев атасы акында.
Онынъ 1944-нши йылдынъ май айындагы хатында: «Патимат (хатыны), меннен тез арада хат алмассынъ. Бир уьйкен куллыклар болаяк, соларды онълап биткен сонъ язарман. Менде сага бир уьйкен тилегим бар: кайдай кыйын болса да, балаларды аман сакла. Уьйдеги муьлклерди сат, балалардан артык зат йок, олар бизге ортак», – деп язылган болган. Ол А.Аджибаевтен уьйине йиберилген энъ ызгы хаты эди…
Соннан онынъ аьели уьшин узак дегенде узак созылган 3 йыл оьтип, 1947-нши йылда Кызыл Аьскер политругы Абдулмежит Аджибаев 1944-нши йылдынъ 19-ншы июлинде согыста йигитлерше ян бергени акында кайгылы билдируьв келген.
Газетамыз уьшин Абдулмежит Аджибаев – шынты яшавдынъ, оьз аьдем борышын толтырувдынъ, Аталыкты явдан саклавдынъ таза уьлгиси. Яшав оьмири кыска болса да, халкы уьшин дайымлык оьмир. Элимиз турган шаклы, эсимиз болган шаклы.
М.Ханов.