Онынъ куллыгында дуныядынъ 22 патшалыкларыннан келген делегатлар катнасканлар. Курултайда ногай халкы атыннан Тюрк халклар конгрессининъ вице-президенти Янгурчи Аджиев эм яс йырлавшы Медине Магомедова ортакшылык эткенлер.

Ама яшав узагында коьплеген себеплерден тура халк аьдетлерининъ, ян-коьнъил асабалыгынынъ уьйкен кесеги йойылып калган. Аьдет байлыгы буьгуьнлерде де йойылувда. Соьйтип кесек санавлы заманлардан аьлиги эм келеектеги несиллер бурынгы аталарынынъ яшав эм яратувшылык сулыбыннан уьзилмеге боладылар.

Онда мундай негизли амалламалары, айтпага, выставкада декоративно-прикладной санияты, аьдет эм халк художестволык оьнери, сонынъ ишинде, агашта оювы, унцукульдинъ темир мен агашта оювы, калше, согылган оьрнеклер, керамика, Дагестан халкларынынъ миллет кийими коьрсетилеек.

Ама яшав узагында коьплеген себеплерден тура халк аьдетлерининъ, ян-коьнъил асабалыгынынъ уьйкен кесеги йойылып калган. Аьдет байлыгы буьгуьнлерде де йойылувда. Соьйтип кесек санавлы заманлардан аьлиги эм келеектеги несиллер бурынгы аталарынынъ яшав эм яратувшылык сулыбыннан уьзилмеге боладылар. Соны ман байланыста бу маьселе айлак та маьнели болады эм бизди соны шешуьвдинъ йолларын излестирмеге кыстайды. Соны шешуьвдинъ энъ баслапкы йолы – ол оьсип келеяткан яс несиллерди аьдетти танып эм тутып тербиялав. Тек кайтип оларды тербияламага керек, эгер буьгуьнлерде биз оьзимиз де миллет аьдетлеримиздинъ хыйлысын билмейтаган болсак?.. Бу ерде балалар ман бирге бизге, оьзимизге де, тербияланмага керек болады. Тап солай. Миллет аьдетлеримиз баьри шоьл халкларындыкындай болып теренге, языческий заманларга кетеди. Онынъ акында меним "Билемиз деп буьлдирмейик" деген макаламда ("Шоьл тавысы", 12-нши декабрь 2013-нши йыл) белгиленген. Ама заман узагында халк аьдетлерининъ коьбиси туьрленген, баскалары кулланувдан шыгып та калганлар. Биревлер бизим аьдетлер баьриси де Октябрь революциясыннан сонъ йойылып баслаган деген ойды айтадылар. Мага коьре, ол зат олай тувыл. Биз Уллы шоьлликтинъ тарихинде бир неше уьйкен туьрленислер болганын билемиз. (Оннан баска болып озган киши туьрленислерди ким санаган?). Мысалы, кайсы бир "атам карагайдагы" заманларда шоьлликте матриархат аьдет йорыклары тутылганлар. Солардынъ бир нешевлери тап бизге дейим де бираз туьрлене берип еткен. Кайбир аьлимлер шоьлде коьп оьмирлер артта амазонкалар – аьскерши-хатынлар иелик суьргенин де айтып белгилейдилер. Сол заманлардан халкымызда неше ыспайы легендалар да сакланган. (Олардынъ бирисин газетамыз 2011-нши йылда баспалаган эди). Юзйыллыклар оьте бергенлер. Шоьллерге сонъында патриархат аьдет йорыклары келгенлер. Ол халк аьдетлерин тамырыннан авыстырган эм бизим куьнлерге де етискен. Халк яшавында эндигиси ата-бабадынъ оьрмети бийик оьскен. Бизим аьлиги аьдетлеримиздинъ хыйлысы сол заманларда туьзилген. Оннан сонъ халкымыз ислам динди кабыл этип алган. Бу янъы диннинъ Уллы шоьлликке келуьви мен алдынгы языческий аьдетлердинъ коьбиси койдырылады. Танъир заманлардагы аьдетлер, ритуаллар, эмлев, бал ашув, келеектеги туьрленислерди айтып билуьв эм коьп баска аьлемет йорыклар, ырымлар – ол оьзи алдына уьйкен кызыклы илми эди демеге болаяк. Солардынъ баьрин де биз эндиги йойганмыз. Олардан тек саяк-суяк биревлери авыл-эл арасында тутылып келди эм эндиги де тутыладылар демеге болады. Айтпага, балады бесикке салув, бала кыркына толганда онынъ коьйлегин ийттинъ мойынына байлав, тез юрсин деп онынъ аяклары арасыннан калакайды тымалатув, саьбийдинъ биринши "карын" шашын алдырув уьшин нагаш тукымына элтев, сол алынган шашты шуьберекке туьйип, сонъ корага бир ерге мал коьбейсин деп коьмуьв, ямгыр шакырып, Аьндир-шопай этуьв эм с.б. Ама олар да йылдан-йылга яшавдан тая бередилер яде кайдай ды бир бизге ят янъыларына авыстырылады. Оларга карсы биздеги бирер дин аьрекетшилери де зат анъламай куьрес юритедилер. Дурыс, бу аьдетлер языческий заманларда тувганлар, ама олар мынълаган йыллар бойында халк яшавына синъип, халктыкы болып калганлар. Таза ногайдыкы. Бу аьдетлерди, менимше, бизге, боьтен де яклав керегеди. Халкымызда коьп ийги аьдетлер болганы акында филология илмилерининъ докторы, язувшы, этнограф Рамазан Керейтов оьзининъ бир неше куллыкларында белгилеген. "Ат туягын тай басар" деген китабинде ол: "Эсиме халкымнынъ ясуьйкенди, конакты сыйлав аьдетлери келеди. Конакты йолыгув, оны оьрметлев аьдетин бала кишкейлей коьрип тербия алады", – деп язады. Ногайлардынъ сондай коьп туьрли акыллы йогары эдаплы аьдетлери акында оларга кыдырып келген бурынгы элгезерлер де белгилегенлер. Айтпага, Д.Шлаттер, Жан де Люк, Н.Дубровин, А.Павлов эм баскалардынъ халкымыздынъ ийги аьдетлери акында язып калдырган соьзлерин, менимше, аьр бир ерли школага, клубларга, банкет залларына коьрнекли этип язып салув керек. Айхай да, ногайдынъ бурынгы аьдетлери, ырымлары акында неше макала, китаплер язбага да болады. Тек буьгуьнги соьзимиз солардан калып турган ийгилерин саклав акында. Бу ягыннан бизде эл бойынша хыйлы етиспевликлердинъ барлыгы куллыкты янландырмага буршав береди. Дурыс, бизде коьп ыспайы программалар, планлар туьзиледи, тек олардынъ хыйлысы кагыт ишинде катып каладылар Айтылган маьселе бойынша мен Интернетке кирген эдим. Айтпага, бизге маданияты ман ювык Татарстанда, Башкортостанда, солай ок Удмуртияда бу ягыннан бас деп коьлем халк календарь, фольклор, аьдет байрамларын оьткеруьвге уьйкен маьне берилетаганын эследим. Сога бу якларда ясуьйкенлерди, уьйкенлерди, белсенли кепте олардынъ ортасына балаларды, ясларды да киргистедилер. (Бизде сийрек бир байрам озгарылса, ясуьйкенлер бир баска, яслар бир баска айырыладылар, неге десе несил байланысы уьзилген). Байрам деген халкымызды кайсы заманларда да бирлеспеге, бар тапкан аьруьв кийимин кийип, яхшы эдаплык-нызам аьдетлерин коьрсетуьвге даьврендирген. Халк байрамларынынъ уьйкен эмоция, тербиялав маьнелиги бар. Олар халкымыздынъ ийги аьдетлерин несилден-несилге бермеге онъайлы негиз туьзеди. Байрам куьнинде ярык миллет кийимлерди, ясуьйкенлерди, конакларды сыйлав аьдетлерин, халкымыздынъ миллет асларын, кол усталыгын, ойынларын, ярысларын яйратып коьрсетпеге, йырларын тынъламага кайдай ийги аьл туьзиледи! Маданият, фольклор байрамлары республикамыздынъ коьп районларында озгарылады. Тек бизим районда мен сонъгы кере фольклор байрамы кайзаман озганын мутканман. Бизде ол зат койылды! Мысалы, Навруз-байрамын ал деген йылларда халк пан байрамшыламага шалыстылар. Ама ызгы заманларда оны бизим авылларда районнынъ ветеранлар советининъ председатели Акманбет Сангишиев айтканлай: "Клуб алдында колонкады салып йырларды занъыратув эм концерт коьрсетуьв мен тамамламага алгасайдылар. Алдын бу байрамды Сабан-той кимик кырга шыгып, авыл-элди йыйнап, ат шаптырып байрамшылаганлар". Сога мен ызгы заманларда Наврузды клублардан да шыгарып, бир кафелерде халктан ясырынып озгарып баслаганлар деп те косар эдим. Ушыны ман да солай болып барады! Халк байрамларынынъ тербиялав йорыкларын бас деп оьсип келеяткан ясларды тербиялав амалы эсабында кулланмага керек. (Айтпага аькис болса да, солар ман бирге бирер уьйкенлерди де тербияламага керек деп ойлайман). "Балаларды, яс-явкады, уьйкенлерди халк байрамларына, аьдет йорыкларды тутувга, халк кол оьнер промыселлерине эм усталыкка бавламага ярайды эм бавламага да керек. Ол бизим тарихтинъ, маданиятымыздынъ, яшавымыздынъ бир кесеги – оларсыз биз толы аьдемлер тувыл", – деп язады орыс аьлими Д.Зеленин. Сога усаган ойын "Ногайский район" МО Ямагат советининъ председатели Эльмурза Саитов та айтады. "Бу исте маданият учреждениелери бас орынды алмага тийисли. Бизде аьли яс-явка орталыгы бар. Туьрли спорт секцияларында район бойынша 200-300 балалар тербияланадылар. Тек сол орталыктынъ айырым тербиялав программалары йок. Бу иске бизим ясуьйкенлер де косымын этпеге тийисли. Олар оьзлерин ал деп аьдет тутып, аьруьв коьрсетпеге борышлы", – дейди ол. Аьдетлеримиз коьз алдымызда йойылувда. Энъ маьнелиси, халкымыздынъ бети болып саналган – ясуьйкенди сыйлав аьдеттинъ таювы бизге уьйкен намыс. Ясларымызды уьйретпеймиз, тербияламаймыз. Арамызда катнас йок. Олар "оьз казанында оьзлери кайнап" оьседилер. Аьлиги заманларда бизим авылларда ясуьйкенлерин тынъламайтаган, сыйламайтаган, оларды корлайтаган неше яслар да бар. Неге бу маьселе сол авыллардынъ ясуьйкенлер, ветеранлар, хатын-кызлар советлеринде ойласылмайды? Алдынгы совет йылларында сийрек болса да ол соравларды ойласпага шалысканлар. Аьли баьри зат та тегистей болып коьринеди. Йок, тегис тувыл, не шаклы соравлар да бар аьдет беттен ойласылмага, шешилмеге керек!.. – Бас деп баьри зат та аьелден басланмага керек. Уьйден. Коьз алдымызда яслар оьзлерин терис юритедилер. Аьруьв, келиннинъ соьйлегенин, басына явлык тартпаганын кояйык эндиги. Тек ясуьйкенлерди олар сыйламага борышлы! Яслар да бир заман карт болаягын билсинлер. Олар картайганда, оьз балалары оларды сыйлап болаяк па экен? – дейди Ногай район музейининъ етекшиси Каирбек Бальгишиев. – "Бизге халкымызды баска халклар арасында акыллы этип коьрсететаган аьдетлеримизди саклав керек". Аьдетлерди саклав керек. Бу соьзлер арада бир ызгы заманларда ямагат бирге йыйналган ерлерде айтылып та алады. Айтылгандай да бар, неге десе биз аьдет яктан айлак та бетер аьллерге янасканмыз. "Элди бузбага суьйсенъ, онынъ аьдетин буз", – дегенлер бурынгылар. Аьдетти саклав исти ериннен козгав уьшин ал деп соны ойласувдан баслав керегеди. Ама ойласып баслап, сонъ таслап койсак, онынъ каьпик кадир хайыры да болмаягын эсте тутайык. Ятып турган тастынъ астына карап сув оьзи ювырмайтаган. М.Ханов.

Аман-эсенсизбе, оьрметли ердеслерим! Энъ бириншилей, мен оьз соьзимди бизим ясларга, айлак та бек,кеделерге каратаман, неге десе олар келеекте бизим тарихти, бизим уллы ногай халкымыздынъ тарихин туьзеегине сенемен – уллы тарихи болган халктынъ келеектегиси де уллы болмага тийисли.

Аталардан калган ийги аьдетти янъыртар ниет пен биз йогарыда айтатаган проект яшавга шыгарылады. Дагестан Республикасынынъ туьрли районларында яшайтаган аьеллер эки юма узагына оьз баласын баска миллетли аьелге яшамага йибереди.

Салимет кыста тувган, карлы эм сувык увыт айында, ама ол оьзининъ йылувлыгын аямай тоьгеректегилерине нурдай этип шашады, – деген соьзлер мен кешликти баслап, юритуьвши С.Абубекерова шаирдинъ яшав эм яратувшылык йолы акында хабарлады.

Бу йыл да, ызгы йыллардагындай болып, сыйлы Ораза ай яздынъ исси куьнлерине келди. Мундай куьнлерде асты, сувды кулланмав ораза тутканнынъ иманы куьшли экенин белгилейди. Уьйкен суьйинишке, йыл сайын бу сыйлы ай ораза туткан, кешелерди Алласын эскерип оьткерген мусылманлардынъ саны оьседи.

Биз бу эскирген суьвретте давдынъ биринши куьнлеринде согыска кетип бараяткан ногай ясларын коьремиз. Калай яс болган олар! Калай туьзилер экен аьр кайсысынынъ бактысы? Кайсысы яв ман алысып дав майданларда ян берер, кайсысы яраланар, кайсысы тувган авылына кайтып келип, ювыкларын суьйинтер, дав мезгилинде бузылган экономикады туьзетер?